Ruimtewerking.
Thomas Raat, ‘Archetypes and Residues’; Jan van der Ploeg, 'Untitled, Wall Painting No 446’;
Brent Hallard, ‘Architectual Butterfly #4’; Henriëtte van ’t Hoog, ‘Equilibrium III’.

---

Meer over het De Stijl-jaar op deze site:
De Stijl of stijlloos?; Museum Arnhem (Beminde Zaterdag; 2 april 2017)
'Kijk eens goed!'; Mondriaan toch nog gewaardeerd (FHM’s; 16 april 2017)
De afvalligen van De Stijl (FHM’s; 30 april 2017)

---

Woensdag 3 mei 2017; Helmond

Nog steeds op zoek naar de kwintessens van de kunstbeweging De Stijl die die jaar zijn eeuwfeest viert, beland ik in de Boscotondohal die onderdeel uitmaakt van Museum Helmond. ‘Werk voor een betere wereld’ heet de tentoonstelling die hier is ingericht. Hier gaat het nu eens niet over de afvalligen van De Stijl, zoals in bovengelinkt stuk, maar over de navolgers ervan.

Veel verschil maakt dat niet. Beide groeperingen haakten naar een betere wereld. Hoe zat dat, en hoe viel dat te rijmen met de oorlogsellende in 1917, het oprichtingsjaar van De Stijl? Rond dezelfde tijd ontstond dada, de stroming van kunstenaars die de moed opgegeven hadden in een absurde wereld, en alle logica en betekenis in de kunst wilden loslaten. Ik heb het eeuwfeest nog meegevierd in Drachten.

Hoe maak je een betere wereld met alleen de elementaire kleuren rood, geel en blauw, en de elementaire niet-kleuren zwart, grijs en wit? Men wilde: een artistieke revolutie die de samenleving zou aanzetten om te moderniseren, waarbij de harmonie in het kunstwerk de beschouwer moest attenderen op het ontbreken ervan in de maatschappij. Ik parafraseer de tentoonstellingsteksten, zonder er zelf echt iets bij te zien.

 De Stijl heeft zijn invloed gehad op design en architectuur. Maar leverde dit nu een betere wereld op voor Jan de Arbeider? Jan de Arbeider, die onverbrekelijk verbonden is met het thema van de collectie van dit Helmondse museum: Mens en werk. Laat ik de theoretische beschouwingen laten voor wat ze waard zijn en gewoon de tentoonstelling in deze Boscotondohal eens gaan bekijken. De meeste werken doen niet echt Stijl-achtig aan. Ik licht er een paar dingen uit.

De elementaire kleur rood komt in ieder geval prominent terug in socialistische posters uit het interbellum. Maar deze is in zwartwit. Hij is van de sociaal bewogen, communistische kunstenaar Peter Alma (1886-1969), die ik ook tegenkwam die keer in Arnhem, waar hij nog onder de afvalligen werd gerekend en niet onder de navolgers.

Op de afbeelding een fragment uit ‘8 uur’ (1929), dat in zijn geheel te zien is, en zelfs ook te koop is, op de site van Paol & Co.

De poster toont fabrieks- en kantoormensen die aan de slag gaan als de klok 8 heit. Maar hij is niet bedoeld als oproep aan avondmensen om ook welgemoed op een vroeg tijdstip uit de veren te komen. Het draait om de achturige werkdag, een speerpunt indertijd van de socialisten: 8 uur werken, 8 uur ontspannen, 8 uur slapen. De 48-urige werkweek (maandag t/m zaterdag, 6 maal 8) kwam er in dit land al door in 1919. Maar 10 jaar daarna was het blijkbaar nog nodig om sommige werkgevers daar op te wijzen; het ging allemaal niet zonder slag of stoot.

Nog een werk waarin weinig De Stijl is te herkennen. Johan van Hell schilderde in 1930 dit ‘Arbeidsongeval’. Het is groter te zien op de Facebookpagina Museum Arnhem. De wat serene uitdrukking op het gelaat van de onfortuinlijke arbeider belooft niet veel goeds; hij is nu zaliger, vrees ik.

De tentoonstelling ‘Werk voor een betere wereld’ is nog tot/met zondag 27 augustus te zien in de Boscotondohal. Je entreebewijs geeft ook toegang tot het Kasteel, de andere vestiging van Museum Helmond. De vaste expositie daar is ingrijpend veranderd sinds mijn bezoek in de winter van 2015 en heeft nu vooral de geschiedenis van deze Brabantse textielstad tot onderwerp.

 

Lange avonden in juni; De Stijl eindelijk in Leiden

In Leiden, de bakermat van De Stijl, kwam het Stijl-jaar pas tegen de zomer echt op gang. Het stedelijk museum De Lakenhal is ter gelegenheid van dit herdenkingsjaar het hele jaar gesloten. Maar er is rond de Pieterskerk een openluchttentoonstelling, ‘100 jaar na De Stijl’ ingericht waar ik op mijn avondwandeling een paar keer naartoe ben gelopen. Altijd aardig om op een bankje te gaan zitten en te letten op de reacties van de andere bezoekers – voor zover die niet zitten te minnekozen en alles om zich heen vergeten, inclusief De Stijl.

De hoofdmoot van deze buitententoonstelling wordt gevormd door werken die ook weer op De Stijl geïnspireerd zijn en allen in ieder geval gemeen hebben dat ze bestaan uit lijnenspel en niet uit voorstellingen uit de werkelijkheid.

Mij  - als iemand die zelf niet kan schilderen en de ballen verstand heeft van kunst, houd me in al deze stukjes ten goede – valt erg op dat veel van deze schilders een ruimtelijke werking bewerkstelligt hebben die je in het werk van De Stijl- coryfeeën juist nooit ziet. Sommige van deze schilderijen bieden doorkijkjes op onvermoede diepten; daar zou je zó in kunnen kruipen. Fascinerend om te zien.

Om de hoek, op het Gerecht, de plek waar misdadigers ooit de strop om de nek kregen, staat een kubusvormige contraptie welluidend te vloeken met de grimmige middeleeuwse gevels van het Gravensteen. Het gevaarte werd ontworpen door De Stijl-grondlegger Theo van Doesburg en de architect Cornelis van Eesteren. Het ontwerp was bedoeld als tentoonstellingsruimte voor een in 1923 te houden expositie in Parijs.

20 meter hoog, lang en breed had het gebouw moeten worden. Helaas is het werk nooit gerealiseerd; dat bleek niet mogelijk met de toenmalige stand van de bouwtechniek. Dit is een replica in de verhouding 1:5. Het is dus 4 bij 4 bij 4 meter, en werd vervaardigd door studenten van de TU Delft. Dat ging een beetje op de gok; de bouwtekeningen en kleurschema’s zijn grotendeels verloren geraakt.

De websites over De Stijl in Leiden wijzen er niet op, maar een paar straten verder weet ik een op De Stijl geïnspireerd gebouw dat wél gerealiseerd is. Het is het pand Breestraat 52, Thesales Company, v/h Studentenreisbureau NBBS, vv/h Elseviers Boekhandel en oorspronkelijk Het Nieuwe Boekhuis. De architect Henk Lamberts ontwierp dit pand in 1933 in opdracht van kantoorboekwinkelier Van Kloeten.

In de architectuurgidsen staat het te boek als mooi voorbeeld van Nieuwe Zakelijkheid. Maar dit is ook puur navolging van De Stijl: het gebruik van drie van de zes elementaire (niet-)kleuren, blauw, geel en zwart; die zuivere rechthoeken.

Lamberts had het lef om zo’n indertijd hypermodern winkelpand neer te zetten in een oude stad. Dit vind ik nou veel geslaagder dan die kneuterige eeuwenoude middeleeuwse geveltjes, waarvan het cement net droog is, die behoren tot het Aalmarktproject dat Het Nieuwe Boekhuis bijna verzwolgen had.  

Dit is nu eens een geslaagd stukje De Stijl-navolging, vind ik. Het feit dat Henk Lamberts mijn opa was, doet aan die conclusie niets af.

De buitententoonstelling kan tot/met 27 augustus 2017 twenty-four seven gratis bezichtigd worden – al heeft een bezoek in de nacht niet veel zin, wegens het ontbreken van floodlights. Het Nieuwe Boekhuis staat op de monumentenlijst en kan nog bekeken worden zolang Leiden zal bestaan.

FHM
25 juni 2017