Het oorlogsdagboek van Clara Lamberts-Gijzen

Hieronder de tekst van het dagboek dat mijn grootmoeder, Clara Lamberts-Gijzen (1896-1984), bijhield in de zwarte periode die de geschiedenis zou ingaan als de Hongerwinter. Het dagboek begint op 11 september 1944, tijdens operatie Market Garden, en eindigt op 21 mei 1945, als ons land twee weken bevrijd is, de Canadezen hun intocht gemaakt hebben en de foute Nederlanders zijn opgepakt.

Mijn oma hield het dagboek aanvankelijk vooral bij om alle feiten vast te leggen over de strijd tussen de geallieerden en de Duitsers. Zij was daarvan op de hoogte via de clandestiene zender Radio Oranje en via illegale krantjes die door het verzet werden verspreid. Ik heb een hele bundel van die gestencilde bulletins gevonden bij oma’s papieren. De door de Duitsers gecontroleerde media gaven vanzelfsprekend geen betrouwbaar beeld van de situatie aan het front. Dat was haar voornaamste reden om het dagboek bij te houden, zo zou opgemaakt kunnen worden uit de laatste dagboeknotitie van 21 mei 1945. Mogelijk deed ze dat ook om de oorlogsberichten door te kunnen geven aan vrienden en kennissen die niet meer in het bezit waren van een radio.

Misschien - hoewel het dagboek daar niets over vermeldt - heeft zij ook gehoor gegeven aan een oproep van Radio Oranje begin september 1944 om de gebeurtenissen rond de op handen zijnde bevrijding te boekstaven. In sommige oorlogsdagboeken, o.a. dat van Anna Boekschoten - van Pesch uit Hilversum, is sprake van deze oproep. Niemand kon toen vermoeden dat deze bevrijdingsdagboeken Hongerwinterdagboeken zouden worden.

Naast berichten van het front bevat oma´s dagboek veel meldingen van vliegtuigbewegingen boven haar woonplaats Leiden en bombardementen in de regio Leiden - Den Haag. Naarmate de Hongerwinter en het dagboek vorderen, komen we ook steeds meer te weten over de nijpende voedselsituatie in haar gezin. Dat bestond naast haarzelf uit haar man, Henk Lamberts (1895-1973), en hun enige dochter Lia (1928-2015), mijn moeder. De stijl van het dagboek verschuift langzaam van zakelijk en objectief naar emotioneel en wanhopig. Het is een aangrijpend egodocument.

Mijn grootmoeder was in de Hongerwinter 48 jaar oud. Mijn grootvader zou op 27 april 1945, een ruime week voor de bevrijding, Abraham zien, een verjaardag die noodgedwongen op zeer sobere wijze gevierd werd: met één pannenkoekje. Hij was architect, en was in die tijd werkzaam bij de afdeling Gemeentewerken op het Stadhuis van Leiden. Mijn moeder vierde op 2 maart 1945 haar 17e verjaardag, en deed dat tijdens een langdurig verblijf bij haar grootvader en tante in Apeldoorn, waar wél voldoende voedsel voorhanden was. Zij zat in de vierde klas van de Middelbare Meisjesschool (‘Meisjes-HBS’) op de Garenmarkt in Leiden. Het gezin woonde in die stad in de Professorenwijk, op het adres Zeemanlaan 45.

Ik vond het dagboek in de zomer van 2013 bij het opruimen van oude paparassen en spullen van mijn moeder, die in het voorjaar van dat jaar verhuisd was naar een woonzorgcentrum. In de winter van 2015 is zij overleden. Het dagboek bestaat uit drie schoolschriften met elk 36 pagina’s. De tekst is met inkt geschreven in een regelmatig handschrift, met opvallend weinig doorhalingen en verbeteringen. Van het laatste cahier, dat de periode van kort na de bevrijding beschrijft, zijn 10 pagina’s gevuld.

Het papier en de inkt zijn van goede kwaliteit. Mede daarom vermoed ik, dat mijn oma het dagboek na de oorlog heeft overgeschreven in het net. De dagen van maart 1945 staan in de verkeerde volgorde: 23 maart staat vóór 6 en 8 maart. Ook dat duidt erop dat dit dagboek de tweede versie is. Het oorspronkelijke dagboek bestond mogelijk uit slecht papier, bij carbidlamp of oliepitje beschreven met slechte inkt, in een moeilijk leesbaar handschrift.

Ook deze webpagina is versie twee. In oktober 2013 publiceerde ik de eerste versie, die bestond uit een ruime selectie uit het dagboek: iets meer dan de helft van de tekst. Aanvankelijk had ik de overvloedige feiten over de strijd in het oosten en zuiden van Nederland goeddeels weggelaten. Pas veel later besefte ik, hoe weinig recht ik daarmee had gedaan aan de gevoelens van de Nederlanders van toen. Wat op de huidige lezer overkomt als een eindeloze, saaie opsomming van plaatsen en troepenbegewingen, was in de Hongerwinter niet minder dan een strohalm waaraan de mensen zich vastklampten. Elke stad, elk dorp, elk gehucht dat in handen van de geallieerden viel, wakkerde de hoop aan op een spoedig einde van de oorlogsellende. Om die reden heb ik de ontbrekende tekstgedeelten alsnog gepubliceerd. Daarmee staat oma’s dagboek nu compleet op het web.

Aan de spelling van het dagboek heb ik weinig veranderd. Mijn oma gebruikte de spelling van De Vries en Te Winkel, maar niet helemaal consequent; soms schrijft ze ‘mensen’ in plaats van ‘menschen’. Ik heb me er verder maar niet in verdiept, en alleen evidente spelfouten gecorrigeerd. Ook de spelling van plaatsnamen heb ik verbeterd. Die zijn soms verbasterd opgetekend (bijvoorbeeld: Bocksel i.p.v. Boxtel). Oma zat vermoedelijk elke avond met pen en papier klaar voor de radio, om de berichten snel te kunnen noteren, en heeft in de gauwigheid soms iets gemist.

Hier en daar heb ik voor de leesbaarheid de woordvolgorde wat aangepast, leestekens toegevoegd of verwijderd, of een enkel taalfoutje verbeterd. Daarop valt mijn grootmoeder niet vaak te betrappen. Ze schreef goed verzorgd Nederlands, zeker voor iemand die niet veel meer opleiding genoten had dan zes jaar lagere school. De alineëring heb ik aangepast aan de eisen die het lezen vanaf beeldscherm stelt. De koppen per kalendermaand en de afbeeldingen heb ik zelf toegevoegd.

Ik heb het dagboek verder aangevuld met uitspraken en verhalen die ik ooit gehoord heb van mijn moeder of oma (mijn grootvader sprak zelden over vroeger, en helemaal nooit over de oorlog). Deze uitspraken, en andere toevoegingen mijnerzijds, staan geschreven in kleinere, blauwe letters.

Nog iets meer over dit oorlogsdocument in mijn rubriek FHM’s A-viertjes. Die aflevering is geschreven in 2013, kort na de eerste publicatie van het dagboek.

Nog een aanvulling: onlangs vond ik een bundeltje brieven terug van mijn opa’s jongere zus Jet en hun vader uit Apeldoorn. Die brieven, geschreven in de periode oktober 1944-januari 1945, hebben ooit in het oorlogsdagboek gezeten. Ze handelen over verschrikkelijke oorlogsgebeurtenissen: bombardementen, executies in de straten van Apeldoorn, de (tijdelijke) vermissing van Jet’s verloofde en de vele vluchtelingen uit de omstreken van Arnhem die in Apeldoorn opgevangen moesten worden. Deze 'Apeldoornse brieven' heb ik gepubliceerd op een aparte pagina.

In 2018 verscheen een boek van Alphons Siebelt: ‘De Leidse voedselvoorziening in de Hongerwinter'. De schrijver ontrafelt, hoe de Leidse bevolking deze barre periode heeft kunnen overleven, in een arme stad, waar voor de oorlog al velen op het randje van ondervoeding verkeerden. Siebelt citeert op enkele plaatsen dit hongerwinterdagboek (p. 42-44). Zijn boek gaf mij ook weer aanleiding tot een aantal toevoegingen op mijn commentaar.

In maart 2020 vond ik nog een brief van mijn moeder. Zij bracht vanaf eind februari 1945 6 weken door bij de familie uit Apeldoorn, om bij te eten en aan te sterken. Op 21 februari vertrok zij met haar vader uit Leiden om in 2 etappes naar Apeldoorn te fietsen. Van 26 februari t/m 4 maart werkte zij daar aan een brief aan haar moeder, en gaf die brief mee met haar vader, die terugkeerde naar Leiden en daar op 6 maart aankwam. Op een aparte webpagina heb ik deze brief grotendeels gepubliceerd.

12 april 2020

En de aanvullingen bleven komen. In oktober 2021 ontving ik een mail van een voormalige buurjongen van mijn moeder en grootouders. Hij woonde in de Hongerwinter op hetzelfde huizenrijtje in de Zeemanlaan en was toen 9 jaar oud. Hij kon zich het gezin Lamberts nog goed herinneren en meldde me enkele feiten, waarmee ik het commentaar op het dagboek kon aanvullen. Ik noem mijn informant hieronder ‘de buurjongen’.

24 oktober 2021
Laatste aanpassing: 5 juni 2022

Bronnen (o.a):
Alphons Siebelt, Gids voor Leiden in de Tweede Wereldoorlog; beschreven in 650 adressen. Leiden 2011.
Alphons Siebelt, De Leidse voedselvoorziening in de Hongerwinter. Leiden 2018.
Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en Omstreken 1946.
M.G. Verwey, Leiden in Bezettingstijd. Herinneringen van een gemeentebestuurder. Leiden 1946.
Oorlogsdagboek van Han de Wilde 1940-1945. Leiden 2015.

Het leed geleden: mijn grootouders in 1947. De rode kater op oma’s schoot overleefde de Hongerwinter. Dat is meer dan veel van zijn soortgenoten konden zeggen; honden en katten belandden massaal in de kookpot. Mijn oma deed nog haar best om het dier van eten te voorzien, en kocht bijvoorbeeld vis(afval) voor hem, zolang het nog beschikbaar was.

September 1944: Market Garden

Geallieerde legers staan voor de Nederlandsche grens. Op den dag de geheele dag groote activiteit in de lucht, boven Leiden.

Robert Kiek, oorlogscorrespondent, en Luitenant Snoek waren de eerste die in bevrijd Maastricht binnen kwamen. Bevolking zeer verheugd.

Veel vliegtuigen boven Leiden en veel schieten. Op de Nieuwe Vaart * personenauto beschoten en de Lakfabriek in Oegstgeest ** in brand geschoten. Luchtalarm boven Leiden.

*) Nieuwe vaart: de Kanaalweg ten oosten van de Professorenwijk

**) bedoeld: de Sikkens Lakfabriek in Sassenheim.

Tweemaal luchtalarm boven Leiden. ’s Avonds kwart voor acht veel bommenwerpers boven Leiden.

Zondagmiddag 12 uur. Groote formatie valschermjagers geland ergens in Nederland.

Vanmorgen 6 uur is Valkenswaard bevrijd door Amerikaansche troepen. Zijn nu ongeveer 10 K.M. van Eindhoven. Bevolking van Valkenswaard is ondanks de aangerichte schade zeer enthousiast.

’s Middags weer verschillende plaatsen in Nederland bevrijd. De eerste Duitse krijgsgevangenen worden uit Nederland binnengebracht. Zware gevechten in Meerveld. *

’s Avonds 8 uur. De geallieerde legers rukken op richting Eindhoven. Axel en Hulst zijn bevrijd.

Vanmiddag 12 uur bloedige straatgevechten in de buitenwijken van Eindhoven. Opnieuw overal in Nederland valschermjagers neergelaten. De Duitsers vernielen in groote haast overal de bruggen in Nederland.

Vanavond 7 uur. Het 2de Britse leger heeft Eindhoven bevrijd. Er wordt nu gevochten bij het Wilhelminakanaal. Richting Arnhem en Nijmegen zijn weer nieuwe valschermjagers neergelaten. Er wordt gesproken over de zinlooze vernielingen die de Duitsers aanrichten.

Vanavond 8 uur. De geallieerde legers staan 4 K.M. vóór Nijmegen. Ze zijn in 5 uur tijd 48 K.M. opgerukt.

Vandaag geen luchtalarm boven Leiden. Rustige dag geweest. De plaatsen Aalst, Simpelveld en Geldrop zijn bevrijd.

Hevige straatgevechten in Nijmegen. Luchtlandingstroepen geland ten Zuiden van de Zuiderzee * en ten Noorden van de Waal. Bij Arnhem hevige straatgevechten. Woensdagmiddag 12 uur Sittard bevrijd. ’s Middags 5 uur Amstenrade bevrijd.
Bij Grave hevige gevechten. Spoorbrug onbeschadigd in Engelse handen.

’s Avonds 8 uur. Eindhoven door 30 Duitse bommenwerpers gebombardeerd. Ongeveer 300 dooden en veele gewonden. Engelsen in Nijmegen en voor Arnhem.

In Leiden geen luchtalarm, rustige dag. Canadeese legers trekken Zeeuws-Vlaanderen binnen.

* Sinds 1932: het IJsselmeer. In het dagboek staat meestal de oude naam Zuiderzee nog vermeld.

’s Middags 12 uur. Ook Nijmegen door de Duitsers gebombardeerd. Canadeezen gevorderd tot bij Terneuzen in Zeeuws-Vlaanderen. Het 2de Duitse leger verovert de Waalbrug bij Nijmegen. In en om Nijmegen wordt verwoed gevochten. Om Arnhem woedt een bittere strijd.

’s Avonds 8 uur. Terneuzen door Poolse troepen bevrijd. Grootste gedeelte van Zeeuws-Vlaanderen is bevrijd. Rustige dag in Leiden. Geen luchtalarm.

Er woedt een vreeselijke strijd om Arnhem. Sedert drie dagen wordt deze stad beschoten en staat hij bijna geheel in brand. De toestand is critiek. Wanneer de geallieerden niet spoedig versterkingen krijgen, kunnen de landingstroepen het niet meer houden. De versterkingen zijn op weg, en wij hoopen dat deze nog op tijd zullen komen.

’s Avonds 8 uur. Een kleine verbetering voor de landingstroepen in Arnhem. Nog steeds geen voldoende troepenaanvoer voor de landingstroepen. De troepenaanvoer wordt steeds opgehouden in Elst. Daar wordt hevig gevochten.

12 uur ’s middags Beek * bevrijd. De geallieerden trekken op van Oosterbeek naar Arnhem en varen met tanks de Rijn over.

’s Avonds 7 uur. In Arnhem wordt fel gevochten. De strijd draagt een verward karakter. Bij Elst is de strijd minder krachtig. Deurne is bevrijd. Duitse troepen trekken in het Westen door Utrecht en Gelderland terug.

Nog steeds hevige strijd in Arnhem. Er worden voorlopig geen berichten meer gegeven.

Boven Leiden is een vliegtuig in brand geschoten. Wij zagen 6 parachutisten in de lucht. Verder rustig geweest.

In Arnhem en Oosterbeek hebben de geallieerde troepen zich na tien dagen harde strijd terug moeten trekken. Wij zijn allen zeer onder de indruk en het is de menschen aan te zien wat een vreeselijke teleurstelling dat is. De bevrijding is in onze gedachten verder weg dan ooit.

In feite begint op deze dag de Hongerwinter. Voor 4,5 miljoen mensen was een barre tijd in het verschiet, vol ontberingen. Als gevolg van een spoorwegstaking, uitgeroepen tijdens de Slag om Arnhem, kon geen voedsel per trein meer aangevoerd worden. De Duitsers belemmerden het transport over de weg. Infrastructuur werd verwoest door bombardementen. In de winter kwam door strenge vorst ook de binnenvaart stil te liggen. Door toenemende krijgshandelingen in uiteenlopende delen van het land raakte het westen bovendien steeds verder geïsoleerd.

De corridor * is in Brabant verbreed, de bruggen over Maas en Waal zijn in handen van de geallieerden. De brug over de Maas bij Gennep is door de Duitsers opgeblazen. De plaatsen Oss en Boxmeer zijn bevrijd.

* De Corridor: een lange, smalle strook land van Valkenswaard tot Nijmegen, die door de geallieerden veroverd was. Vanuit de Corridor zouden zij in de herfst van 1944 de Duitsers uit Noord-Brabant verdrijven.

Monument in Sint-Oedenrode, door de veteranen van de 101e Airborne Divisie geschonken aan de bevolking van de Corridor. Foto 2016.

Rustig boven Leiden, geen luchtalarm. Het gasrantsoen is nu maar 1 maal per dag van ’s avonds 5 tot 7 uur. Zondag a.s. den 1ste October moeten wij het eten halen in de gaarkeuken van de gemeente. Het gas wordt dan geheel afgesneden.

De ‘gaarkeuken’ heette officieel de Centrale Keuken, of ook wel: de massavoeding.

Het gaat iets beter in de Betuwe. De Engelsen zijn de Rijn over bij Heveadorp. Zij bereiden zich voor op een groot offensief. De strijd zal in de eerste dagen zeer moeilijk en hard zijn.

Oktober 1944: Toenemend gebrek

De Zeemanlaan in Leiden. Linksboven het rijtje waar mijn grootouders en moeder woonden, rechtsboven het plantsoen, waaronder een schuilkelder was, linksonder het even rijtje, waar dikke Joost, de NSB'er woonde, rechtsonder de bevrijdingsboom op de hoek met de Lammenschansweg (maar niet meer het originele exemplaar; er is ooit een nieuwe geplant).

Overal in de Betuwe wordt hard gevochten. Er is sprake van een groot offensief voornamelijk in de Betuwe. Er woedt nu een tankslag 5 K.M. vóór ’s Hertogenbosch. De bevolking van de eilanden, o.a. Walcheren, Zeeuws-Vlaanderen enz: wordt aangeraden hun huizen te verlaten daar deze eilanden zwaar en langdurig gebombardeerd zullen worden. Er zijn door de Duitsers weer groote gebieden onder water gezet (zout water).

De toestand in ons land is critiek. Er zijn geen brandstoffen meer en de voedselvoorziening wordt steeds nijpender. We eten nu van de stadsgaarkeuken. Morgen wordt het gas afgesneden.

Het voedsel van ‘de gaarkeuken’ werd bereid op drie plekken in de stad en uitgedeeld op verschillende locaties. Deelnemers aan dit voedselprogramma – en dat waren de meerderheid van de Leidenaars, niet minder dan 50.000 personen – konden in ruil voor hun voedseldistributiebonnen voor f 1,40 een 'voedingskaart' kopen. De hoeveelheid voedsel die de gaarkeukens verstrekten, werd uitgedrukt in liter per persoon, wat niet veel goeds beloofde: geen vast voedsel, en meestal niet meer dan een waterige en niet erg smakelijke soep. In de volksmond sprak men wel van ´sokkenwater´. Of de 'centrale pot' met But-roma nou werkelijk veel smakelijker werd, betwijfel ik.

Mijn moeder vertelde vaak: 'Je oma of ik haalden haalden er elke dag eten. Je moest zelf een pannetje meenemen; dan schepten ze het er voor je in. Ik wist op den duur precies, wie er een beetje ruim opschepte, en wie de lepel eerst helemaal afstreek. Daar hield je rekening mee als je in de rij ging staan. Oma en ik zeiden het tegen elkaar: 'Bij die-en-die moet je niet gaan staan!' Alles draaide om eten, in de Hongerwinter'.

Bij welk distributiepunt zij het eten voor het gezin in ontvangst namen, vermeldt het dagboek niet. De locaties van de 'gaarkeukens' veranderden voortdurend. De dichtstbijzijnde was het voormalige Joodse Weeshuis op de Roodenburgerstraat. Dat gebouw stond leeg, nadat de bewoners ervan op 17 maart 1943 in het holst van de nacht waren weggevoerd naar de vernietigingskampen. In december werd deze gaarkeuken gesloten. Daarna hebben zij mogelijk gebruik gemaakt van die in de ’Jongens-H.B.S.’ op de Burggravenlaan, de ‘Meisjes-H.B.S.’ op de Garenmarkt, waar mijn moeder schoolging, of die bij het gymnasium op de Fruinlaan. Die was gevestigd in een tent, zoals blijkt uit dit interview met twee oudere Leidenaars.

De gaarkeukens bleven in functie tot enkele maanden na de bevrijding.

Nog niet veel verandering in de toestand. In ons gevoel zit er weinig vooruitgang in. Het 2^e Britse leger is ten zuiden van Arnhem een nieuw offensief begonnen. De plaatsen Dreumel, Overloon, Meijel, Wamel, Elden en Reusel zijn bevrijd. De dijken op Walcheren zijn gebombardeerd. Het geheele eiland staat onder water.

Alles wijst op een groot offensief bij Arnhem. De geallieerden zitten nu nog eenige K.M. voor Tilburg en 5 K.M. van Bergen op Zoom. Hengelo is door Amerikaanse bommenwerpers gebombardeerd. 230 burgers gedood.

Vanmiddag om ongeveer half twee zijn 1400 bommenwerpers over Leiden gevlogen richting Duitsland. Het was zoo’n zwaar gedreun in de lucht dat ramen en deuren van ons huis trilden.

Vanavond om 8.15 uur een bericht dat de Duitsers alle havenwerken in Amsterdam en Rotterdam hebben opgeblazen. 7000 meter kademuur en kranen in de lucht gevlogen. Hetzelfde bericht maakt melding dat 21 mensen in Apeldoorn * zijn doodgeschoten, de slachtoffers hebben ze op de straten laten liggen. Ze hadden geweigerd graafwerk voor de Duitsers te verrichten.

* Deze executies vonden plaats in de nacht van zondag 1 op maandag 2 oktober. Na het schrijven van dit fragment heeft mijn grootmoeder een brief ontvangen van haar schoonzuster Jet uit Apeldoorn, waarin melding wordt gemaakt van deze gruwelijke gebeurtenis.

Geen bijzonder nieuws in Nederland. De nood in ons land is hoog gestegen. Er wordt vandaag in ons land en ook in Engeland een biddag gehouden voor de groote nood die in ons land is. Wij hebben nu enkel ‘s avonds electra van half zes tot ‘s morgens 7 uur.

Overgenomen uit: Alphons Siebelt, Gids voor Leiden in de Tweede Wereldoorlog; beschreven in 650 adressen. Leiden 2011, p. 61

Geen bijzonderheden; aan alle fronten erg stil. Een groot offensief is in voorbereiding. Verschillende plaatsen bevrijd. O.a. Rosmalen en Sint-Michielsgestel.

Wij zijn vandaag alle drie ingeënt voor Buiktyphus. Lia is twee dagen ziek geweest.

nl. van de inenting; een verhaal dat mijn moeder regelmatig vertelde. Ze werd onwel op school. Dit stukje is klaarblijkelijk pas een paar dagen later geschreven.

Met het eten en de kolen is het slecht. Wij hebben nog 3 mud kolen *, waarmede wij de winter door moeten komen, en die we ook voor kookdoeleinden moeten gebruiken. Het eten wordt slecht, uit de centrale keuken. Wij krijgen per week 5 x soep, 1 x pap en ‘s Zondags kool doorelkaar. Het eten wordt nu ½ liter per persoon en per dag. Het was eerst ¾ liter p.p.

Het gaat de laatste dagen met het offensief der Engelsen iets beter, en het uitzicht der vrijheid komt weer nader. Vanavond om 8.15 uur de bevrijding van ’s Hertogenbosch en de plaatsen Boxtel en Best. De Duitsers zijn bezig zich naar het Westelijk deel van Nederland terug te trekken. De Canadeezen trekken van uit Woensdrecht 10 K.M. in Zuid-Beveland in.

De terreur neemt in ons land steeds toe. Op 19 October is een groot huis aan de Lammenschansweg de lucht ingeblazen. Er zou een geheime zender in gevonden zijn. Wij hebben in ons huis de ramen nog moeten verzekeren vanwege de luchtdruk.

In deze woning op de hoek van de Lammenschansweg en de Dahliastraat zat de verzetsman Jhr. mr. Robert de Brauw ondergedoken. Hij had een zender geïnstalleerd waarmee hij contact maakte met de regering in ballingschap in Londen. Zijn zender werd uitgepeild door de Duitsers, waarna De Brauw gevangen werd genomen; hij zou de oorlog niet overleven. De Duitsers bliezen het huis op als represaillemaatregel, maar niet voordat zij de buurtbewoners gewaarschuwd hadden voor de luchtdruk. De buurjongen herinnert zich dat alle ramen opengezet werden, behalve het grote raam op de eerste etage aan de voorzijde, dat niet open kon. Dat werd afgeplakt met stroken papier.

* 70 kilo. In de jaren voor de oorlog kostte een mud aardappelen ongeveer f 5,=.

Nieuwe landingen op Zuid-Beveland. Het Duitsche leger komt de invazietroepen te hulp. ’s Hertogenbosch is geheel van Duitsers gezuiverd. Er wordt nu zwaar gevochten in de buitenwijken van Tilburg.

De startbanen van de V1's en de lanceerplaatsen van de V2’s, waarmee Londen bestookt werd, lagen verscholen in de bossen van Wassenaar, Den Haag / Scheveningen en Hoek van Holland. De onderdelen van de raketten werden per trein aangevoerd in Leiden.

Wij zijn vandaag voor de tweede keer ingeënt. Lia is nu goed, doch ik ben beroerd.

Wij hebben vandaag gelukkig hout kunnen krijgen à 30 cent per kilo. We hebben 400 kilo genomen. Wij hadden nog 4 mud antraciet *, daar moeten wij de winter mee door, dus waren wij erg blij, dat wij dat hout konden krijgen.

Veel V.1.'s in de lucht. Verschillende ontploften niet in de lucht, maar kwamen hier in de omtrek neer.

Mijn oma was blijkbaar nog niet op de hoogte van het doel van deze 'Vergeltungswaffen': Londen platgooien.

De plaatsen Cadzand, Zuidzande en Loon op Zand in Brabant zijn bevrijd. In Zeeuws-Vlaanderen zijn 7000 Moffen gevangen genomen. Het Britse leger nadert de Moerdijk.

Weer veel plaatsen bevrijd, o.a. Sluis in Zeeuws-Vlaanderen. Nu is geheel Zeeuws-Vlaanderen en Zuid-Beveland van Moffen gezuiverd. De Britten naderen Raamsdonksveer en zijn nog 8 K.M. van de Moerdijk verwijderd. Op sommige plaatsen zijn de Engelsen de Bergsche Maas overgestoken. Om 8 uur vanavond Oudenbosch bij Roozendaal bevrijd. De brug bij Keizersveer * is door de Engelschen vernield.

Gisteren is een V.1 terecht gekomen op een jongensinternaat in Rijswijk. Verschillende kinderen van 9 tot 13 jaar zijn gedood en veelen gewond.

November 1944: Het licht gaat uit

7 uur. Weer opnieuw verschillende steden bevrijd. O.a. Waspik, Raamsdonk en Waalwijk. De spoordam tusschen Zuid-Beveland en Walcheren is in Engelse handen. Ze rukken naar Middelburg op.

8 uur Vlissingen bevrijd. Nieuwe landingen van de Engelsen in Vlissingen en Westkapelle. De brug bij Keizersveer is door de Engelsen vernield, zoodat de Duitsers niet meer terug kunnen trekken.

Vanavond 8 uur. De plaatsen Domburg, Westkapelle en Zoutelande bevrijd. Er wordt gevochten in de straten van Geertruidenberg.

Er wordt zwaar gevochten in Middelburg. Vlissingen is geheel bevrijd. De plaatsen Fijnaart, Steenbergen en Terheijden zijn bevrijd.

Vandaag erg rumoerig boven Leiden. Veel vliegtuigen en zwaar afweergeschut. Er werden vandaag weer fietsen gestolen; op de Lammenschansweg zijn de Duitsers huis aan huis geweest om fietsen te vorderen.

Lia heeft vandaag 3 uur gefietst en kwam met 1 liter melk thuis waar wij erg blij mee waren.
Wij hebben vandaag gelukkig weer voor f 50.= brandhout gekregen en hebben nu gelukkig brandstof voor ongeveer 4 maanden.

Twee melkdrama’s die me altijd verteld zijn, ontbreken in dit dagboek: de melk die bij gebruik bedorven of in ieder geval ‘geschift’ bleek, en het pannetje dat door een onhandige manoeuvre omviel, waarna de kostbare melk grotendeels wegstroomde in de gootsteen.

De toestand wordt steeds nijpender. We wegen nu dagelijks de aardappelen, om het wat langer te rekken. Wij eten nu 3 kilo per dag maar wij lusten wel 4 kilo per dag. Ons rantsoen is nu 2 kilo per week p.p. Melk ¼ liter per dag, brood 1800 gr. per week p.p., peulvruchten ½ pond per maand, grutterswaren ½ pond per maand. Boter ½ pond per 12 dagen, kaas 1 ons per 14 dagen, jam 175 gram per 14 dagen. Suiker was altijd ½ pond per 14 dagen (nu niets meer). Vleesch 100 gram per week (alles per persoon).

Gevechten in Middelburg en Geertruidenberg. De Engelsen staan nu 4 K.Meter voor de Moerdijk.

Weer verschillende plaatsen bevrijd. Dinteloord, Klundert, Arnemuiden, Heusden en Veere. De Engelsen maken goede vorderingen op Walcheren. Er wordt nog steeds hevig gevochten in Middelburg. Geheel Zeeland en Brabant zijn nu van Duitsers gezuiverd.

Er zijn vandaag in de stad aanplakbiljetten opgehangen. Wij moeten nu heerenondergoed en -bovengoed inleveren voor een waarde van f 72,50. Als men nagaat dat er voor 1 heerenoverhemd ongeveer f 90 a 100,= betaald wordt en voor een katoenen pullover f 120*, kan men nagaan, wat men aan kleedingstukken in moet leveren om aan dat bedrag te komen.

Vermoedelijk bedoeld: op de zwarte markt. Het officiële vergoedingenlijstje luidde: wollen deken f. 25,--, hemd f 5,--, onderbroek f 5,00, een paar sokken f 2,--, pullover f 10,--, vest f 5,--, jas f 30,-- à f 50,--, volgens het dagboek veel lagere prijzen dan de werkelijke handelswaarde van de kleding. De Leidenaars werden gesommeerd, de kledingstukken op 7 november in te komen leveren bij bepaalde inzamelpunten. Veel Leidenaars weigerden dat, terwijl ook vele Leidse ambtenaren weigerden, de inleverpunten te bemannen. Daarom gingen de Duitsers de dag daarop over tot huiszoeking.

Middelburg en Willemstad bevrijd. De Duitsers hebben zich teruggetrokken achter de Moerdijk. Schouwen-Duiveland is geheel van Duitsers gezuiverd. Middelburg is gelijk een eiland. Deze stad ligt geheel in het water. 1500 Duitsers gaven zich over.

Vandaag hebben wij in moeten leveren: 1 wollen deken, 1 regenjas, 2 paar wollen sokken en 2 vesten. Voor de kapitale som van f 72,50. Geld moeten we nog krijgen.

Wij hebben met inleveren kans gezien, om onder de handen van de Duitsers door de regenjas nog te redden.

Vandaag hebben wij huiszoeking gehad van Duitsers. Het waren nog al gemoedelijke kerels, ze gingen gauw weer weg.

Vandaag zijn de nieuwe bonnen uitgekomen, en alle levensmiddelen zijn weer verminderd. Brood minder: 400 gram per week p.p., boter 125 gr. voor 14 dagen. Er is nergens boter of vet te krijgen. Verleden jaar, 1943, hebben wij 1 snoepbon gehad. Nu vandaag kregen wij weer één bon de persoon, maar er is nergens snoep te krijgen.

Vanmiddag om 4 uur is het verwachte offensief der Engelsen begonnen in de richting Venlo en Roermond. Verder nieuws ontbreekt.

Rustig boven Leiden. Er kwam vanmiddag een bon uit voor koolzaadolie in plaats van boter of vet. Wij krijgen nu 450 gram olie per p. en wij moeten daar tot 1 Januari mee doen.

Vanmorgen is Lia om 8 uur de deur uitgegaan om in de rij te staan voor olie. Zij is voor de winkel flauwgevallen en moest de rij uit. Ze kwam om 11 uur thuis en was geheel van streek. Henk is vanmiddag gegaan en heeft twee uur in de rij gestaan voor olie, en hij heeft het gelukkig gekregen.

Volgens een vaak verteld verhaal van mijn moeder: ‘Ik stond in de rij voor een winkel op de Breestraat. Ineens werd ik duizelig. Ik hield me vast aan de vensterbank, maar moest toch de rij uit; ik kon me niet meer staande houden’.

De Engelsen hebben succes en staan 2 K.M. voor Roermond. Veel bombardementen in Nederland op spoorlijnen enzovoort. Wij krijgen ook nare berichten uit Apeldoorn *. Luchtgevechten en bombardementen gaan dag en nacht door. Als er vervoer was, kwam de familie naar Leiden, maar de spoorwegen staken nog steeds, en de laatste tram (de gele **) die nog van Leiden naar Den Haag ging, heeft gisteren voor het laatst gereden.

* De brief van 7 november van haar schoonzus Jet. Deze brief was blijkbaar 11 dagen onderweg geweest.
** De Gele Tram reed van Leiden naar Den Haag via Wassenaar; de dienst van de Blauwe Tram via Leidschendam was al eerder gestaakt.

De Engelsen staan nu 7 K.M. voor Venlo. Roermond is in staat van verdediging gebracht. De Duitsers trekken terug tot achter de Maas.

Vandaag stond overal aangeplakt dat het electra afgesneden wordt. Wij hadden gelukkig vanavond nog licht. Maar morgenavond! Wij hebben nog 2 pakjes kaarsen in huis.

Er zijn hier 12.000 Duitsers aangekomen. Er gaan geruchten dat het Schuttersveld als startbaan van de V.1.’s gebruikt zal worden. Verder is het heel rustig in Leiden. Hedenavond nog licht.

Het Schuttersveld was indertijd een braakliggend terrein op de plek waar nu de gelijknamige kantorenallee ligt. In vrolijker tijden dan hier beschreven, werd de drie-oktoberkermis er gehouden. Over een gebruik ervan als lanceringsplaats voor V1’s of V2’s heb ik niets kunnen vinden. Dat was waarschijnlijk inderdaad niet meer dan een gerucht.

Vanavond voor het eerst zonder licht. Wij zitten met een oliepitje op tafel. Wij zijn om half negen naar bed gegaan. Wegens het slechte weer (alle dagen regen) geen nieuws aan de fronten.

De buurjongen (zie de inleiding) meldde dat zijn huis na de afsluiting nog wél een korte tijd stroom had. Volgens een gerucht uit die dagen kwam dat doordat er enkele NSB’ers in de straat woonden, Joost Blankenaar aan de even zijde tegenover mijn grootouders, en de familie Stokvis op de hoek met de Lorentzkade. Die hadden wel elektriciteit. Het huis van de buurjongen zat blijkbaar op dezelfde kabel, en profiteerde mee.

De moeder van de buurjongen heeft de stroom via verlengsnoeren stiekem doorgelust naar buren van het rijtje, waaronder de Lamberts’en. Een andere buurvrouw moest tot de orde geroepen worden omdat ze met alle ramen open stond te stofzuigen, zodat iedereen kon horen dat zij nog stroom had.

Vandaag druk in de lucht met schieten. Viermaal luchtalarm. De Engelsen staan nog 3 K.M. voor Venlo. Wegens afsnijding electra, krijgen we geen betrouwbare berichten binnen. In Den Haag is wegens het vorderen van mannen tussen 17 en 40 jaar alles gesloten. De meeste mannen zijn op de vlucht. Er wordt niet gebakken en er is niets te krijgen.

De toestand in ons heele land is ernstig en er wordt veel geleden. Iedere dag moeten wij, in weer en wind, op de fiets er op uit. Gisteren kregen wij van een boer 25 kilo aardappelen, waar wij erg blij mee waren. Ik heb verschillende kleedingstukken van Lia geruild voor aardappelen en appelen.

Mijn moeder ging naar school in oude lompen en op klompen, en viel daarmee niet uit de toon; iedereen zat in hetzelfde schuitje. Oma maakte veel kleren zelf, maar textiel voor kleding was ook bijna niet meer verkrijgbaar.

Mijn moeders buurjongen ging naar school op geïmproviseerde ´sandalen´ die zijn vader had gemaakt van houten plankjes.

Wij kunnen nu misschien een carbidlamp krijgen voor kleeren en appelen. Wij hopen maar dat dat doorgaat.

Mijn moeder vertelde over die carbidlamp: 'Soms gaf zo’n lamp ineens een plof, zodat iedereen zich een ongeluk schrok. Ik zat ’s avonds ook wel mijn huiswerk te maken bij een oliepitje, zo goed en zo kwaad als het ging. Volgens mij heb ik toen mijn ogen verpest, zodat ik na de oorlog een bril nodig had'.

Wegens de veele regens weinig nieuws van het oorlogstoneel. Vandaag naar de Haarlemmermeer gefietst van ’s morgens 9 uur tot ’s middags 2 uur. Oogst: 10 kilo aardappelen.

Vandaag boven Leiden veel afweervuur. Alles rinkelde. 4x luchtalarm. Veel Engelse vliegtuigen in de lucht. Een bommenwerpen vloog laag boven de daken.

Maashees, Geijsteren, Wanssum en Oostrum bevrijd. Venlo is zoo goed als in handen der geallieerden *. De geheele westelijke oever van de Maas is van de Moffen gezuiverd en de geallieerden rukken op naar Keulen.

* Venlo en Roermond zouden echter pas op 1 maart 1945 bevrijd worden door de Amerikanen. Zie onder 3 maart.

Vandaag weer de geheele dag veel afweergeschut in de lucht. Het is mooi weer. Veel Engelsen boven de stad. Verschillende malen luchtalarm. Vandaag weer naar de Haarlemmermeer geweest. Van half tien tot half vier gefietst, oogst: 5 kilo aardappelen.

December 1944: Hongertocht; bombardementen

In het begin van deze maand ondernam mijn grootvader met drie of vier anderen een hongertocht naar Heerhugowaard. De schaarse aantekeningen van mijn oma over deze hongertocht roepen veel vragen op over de precieze gang van zaken. Mijn grootvader hield geen dagboek bij en heeft mij er zelf nooit iets over verteld. Hij was een man van weinig woorden, en zal ook bij thuiskomst slechts een zeer beknopt communiqué verstrekt hebben.

Meer over de hongertochten in mijn rubriek 'FHM's' >>>>>

Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam. Overgenomen uit: D. Barnouw, De hongerwinter. Hilversum 1999 p.47

Britse legers rukken op tot vlak vóór de vernielde Maasbrug. Engelse luchtmacht doet aanvallen op het Duitse Hoofdkwartieren in Amsterdam, Rotterdam, Hilversum en Utrecht. Burgers wordt dringend aangeraden die wijken te verlaten.

Vanmorgen op Sinterklaasdag is Henk om 4 uur met onze buurman op de fiets vertrokken naar Noord-Holland (Alkmaar) om daar te zien aardappelen te krijgen. Ons broodrantsoen is verlaagd tot 1000 gram per week p.p. Melk wordt niet meer gegeven, enkel nog voor kinderen. *

Een fietstocht van 75 kilometer noordwaarts, in één etappe. Het Noordzeekanaal zullen zij overgestoken zijn met de Velserpont, die nog wel in de vaart was. In de mondelinge overlevering over de tocht is altijd sprake van een overnachting in een stal in Heerhugowaard in de nacht van 5 op 6 december; bepaald niet wat je je voorstelt bij een gezellige Sinterklaasviering.

Mogelijk zijn de aardappels ook gekocht in Heerhugowaard (toentertijd een zeer miniem plattelandsdorpje), en niet in Alkmaar, zoals in het dagboek vermeld staat. De aardappelen werden, net als al het ‘zwarte’ voedsel dat zij kochten, betaald met spaargeld dat eigenlijk bestemd was voor de oude dag: ‘We hadden na de oorlog niets meer, en konden helemaal overnieuw beginnen’. Maar zoals oma elders in het dagboek opmerkt: ‘Wat het zwaarste is, moet het zwaarste wegen’.

* Tegen inlevering van melkbonnen en op vertoon van het trouwboekje kon op verschillende adressen gekookte melk afgehaald worden voor kinderen tot 2 jaar.

Rustig boven Leiden. Niet veel nieuws van het oorlogstooneel. Vanmiddag om 3 uur is Henk teruggekomen van Alkmaar. De aardappelen zijn besteld, doch moeten met de handwagen gehaald worden. Ze moesten over Amsterdam terug, daar Haarlem afgesloten was en er razzia’s werden gehouden op mannen.

Vanmorgen om 4 uur is Henk met nog drie collega’s * met de handwagen naar Alkmaar vertrokken. Het regende ’s morgens maar verder op den dag is het droog gebleven.

* Waarom de buurman er niet meer bij was, of niet meer genoemd wordt, weet ik niet. Hoogstwaarschijnlijk reed opa op zijn fiets voor de troepen uit; hij was al vanaf jonge leeftijd betrekkelijk slecht ter been. Mogelijk liet hij zijn metgezellen bij toerbeurt ook wel stukken fietsen. Ik heb wel eens een vaag verhaal gehoord dat ze om de beurt uitrustten op de kar, getrokken door hun eveneens dodelijk vermoeide kompanen, maar dat lijkt me raar.

Wij hebben vanmorgen om 9 uur ons eerste bombardement meegemaakt. Alles dreunde. De bommen vielen in het Kooikwartier. Veele dooden en gewonden. De bedoeling was het station op de Heerensingel waar de V.1.’s aankomen.

Dit station was in 1935 gesloten voor het reizigersverkeer en was het eindpunt van de Haarlemmermeerspoorlijn. Het lag op 1600 meter hemelsbreed van de Zeemanlaan en werd inderdaad gebruikt voor transporten van V1’s en V2’s. De bommen misten het station, maar kwamen terecht op de Sophiastraat en omgeving in de wijk Leiden Noord, ten westen van De Kooi die mijn oma noemt.

Station Leiden Heerensingel overleefde het bombardement, maar werd in 1970 gesloopt. De wijk ten noorden van deze plek heet tegenwoordig 't Spoortje.
Gemeentearchief Leiden. Overgenomen uit Wikipedia, Station Leiden Heerensingel

Vanmorgen om 12 uur een tweede bombardement, erger dan dat van gisteren. Bij het station staat alles in brand.

Mijn moeder vertelde over dit bombardement dat zij op dat moment op school zat (1300 meter van de plek des onheils). ‘We hadden Engelse les. We hadden maar een paar uur school per dag, met lesuren van 20 minuten. Het was er niet te harden van de kou. En toen ineens dat bombardement. De grond golfde onder onze voeten. De lerares, 'madam' noemden wij haar altijd, zei: "Nou, nou, dat was dichtbij!", en we gingen gewoon verder met de les.’ Ook deze bommen misten grotendeels hun doel en troffen een woonwijkje rond de Haverzaklaan, dat geheel verwoest werd. Dit wijkje lag ten noorden van de Rijnsburgersingel en westen van de Stationsweg.

De gehele dag vliegtuigen en veel schieten en afweer. Dikwijls luchtalarm. Lia was vanmiddag melk halen. Ze heeft langs de berm van de weg dekking moeten zoeken vanwege de scherven die onophoudelijk naar beneden kwamen. Het is nu alle dagen erg in de lucht, het is alsof de oorlog nu steeds dichterbij komt. Het is angstig. Kwam er maar een einde aan.

Verschillende startbanen van V.2. zijn gebombardeerd. Weer een nieuwe dijk bij Arnhem is gebombardeerd. De wegen tussen Arnhem en Nijmegen staan blank.

In Nederland zijn nu 1½ miljoen mensen bevrijd. 7½ miljoen mensen zuchten nog in slavernij.

In Apeldoorn zijn weer 30 mensen neergeschoten. 10 mensen werden uit snel rijdende auto’s op den weg geworpen. Duizenden mannen werden uit Apeldoorn naar Duitsland gevoerd.

Begin december had in Apeldoorn een nieuwe razzia plaatsgevonden, vergelijkbaar met die van 1 oktober. Opnieuw werden veel Apeldoornse mannen gedeporteerd naar Rees om daar - onder belabberde omstandigheden - graafwerk te verrichten.

In Nijmegen is door de geall. een dijk doorgestoken. Bommenwerpers hebben de [spoor]lijn tussen Leiden en Den Haag gebombardeerd in verband met transporten V.2. Bij Zutphen werd een stuwdam gebombardeerd. 2 bruggen bij Dordrecht gebombardeerd. De geallieerden zijn druk bezig om de bewoners uit de overstroomde gebieden te helpen.

Vanmorgen half negen is Henk alleen teruggekomen uit Alkmaar. De wagen staat kapot in Uitgeest. Henk heeft voor alle mannen eten gehaald en is te half een weer vertrokken naar Uitgeest.

Wat de theorie onderschrijft, dat hij op de fiets was. Hij zal om 4:00 uur, bij het einde van de spertijd, vertrokken zijn uit Uitgeest, en daar in de avondschemering weer zijn aangekomen, met 110 kilometer meer op de teller dan bij zijn vertrek.

Naar de precieze tijdlijn van de hongertocht kan ik slechts gissen. Waarschijnlijk hebben zij Heerhugowaard bereikt op de avond van dag twee. De dag daarop werden dan de aardappelen in ontvangst genomen, en hebben ze er een rustdag van gemaakt. Op dag vier bezweek in Uitgeest de handkar onder zijn last. Hoogst frustrerend, al hongerend vast te staan met een kar vol voedsel, dat je voorshands niet kunt bereiden. Op dag vijf ging mijn opa heen en weer naar Leiden, en hebben zijn makkers ondertussen de kar laten repareren. Op de zesde dag in één ruk naar Leiden, 50 kilometer gelopen in 11,5 uur (nog steeds volgens mijn gissing).

Vanmiddag half vier zijn ze uit Alkmaar aangekomen, geheel uitgeput en na veel tegenspoed, maar gelukkig met 4 mud aardappelen *. De kar stond nauwelijks voor de deur of er kwamen al mensen om te ruilen met wintermantels voor aardappelen. We zijn erg blij met de aardappels want de toestand wordt steeds nijpender.

* 280 kilo, dus 70 of 56 kilo per gezin van de vijf of vier deelnemers aan de tocht; genoeg voor hooguit een paar weken.

Volgens een door mijn oma tientallen malen verteld verhaal: ‘Toen wij de aardappels voor de deur stonden uit te laden, kwam er een deftige vrouw langs, en die wilde een heel dure bontmantel die ze aan had, ruilen voor die aardappels. Maar daar zijn we natuurlijk niet op ingegaan. ik zei: “Daar heeft mijn man zijn leven voor gewaagd! En bont kunnen we niet eten!”’

Van het oorlogstooneel weinig nieuws. Het is erg koud en het vriest hard. Wij zitten vanavond met ons drieën rond de kachel en het eenige wat wij hebben is een klein roggebroodje, waar we al erg blij mee zijn. Wij gaan om 9 uur naar bed, want onze brandstof raakt op. Wij moeten zeer zuinig doen, willen we nog voor één maand brandstof hebben. Er is ons verhooging van de rantsoenen beloofd.

Het voormalige Joodse Weeshuis aan de Roodenburgerlaan, waar eind 1944 een korte tijd een gaarkeuken gevestigd was. In 1945 heeft het nog enige tijd dienst gedaan als noodziekenhuis. In mijn schooltijd zetelde de schoolarts in het gebouw. Tegenwoordig is het apotheek, artsenpraktijk en appartementencomplex. Het koffertje is een beeldhouwwerk van Ram Katzir (2010) en staat er ter nagedachtenis aan de Joden die in 1943 hiervandaan weggevoerd zijn.

Januari 1945: Honger in het westen

Er is door de Britten een nieuwe landing op Schouwen gedaan. Susteren is bevrijd. Amersfoort gebombardeerd.

Er komt nu meer activiteit aan de oorlogsfronten. De Russen hebben een groot offensief ingezet richting Duitsland. Volgens Duitsland is de toestand voor hun zeer critiek. Wij hopen dat er nu toch spoedig verandering zal komen.

De toestand voor de burgerbevolking in het Westen is in één woord verschrikkelijk. Alles en iedereen lijdt honger, en de mensen en de kinderen lijden de grootste ontberingen. Lia gaat nu 2 x per week naar de boer voor melk; van 1 uur tot 4 uur is ze weg. Ze heeft van de week van de boer een bord pap gehad.* Als ze nu weer honger heeft, vraagt ze aan de boer om eten.

Wegens de vorst en de koude worden de rantsoenen minder in plaats van meer. Wij weten niet meer wat we beginnen moeten. We krijgen per week 2¼ A-bon brood *, 1 kilo aardappelen en ½ ons kaas. Verder niets, en dat moet nu nog verlaagd worden. We hebben al van November af geen vlees of vetten of boter gehad, in 4 maanden geen peulvruchten, grutterswaren, jam of suiker. Melk al in geen 3 maanden.

Niets wordt er meer gerepareerd in de winkels, en als er wat gemaakt wordt, is dat tegen inlevering van levensmiddelen. We zijn nu bezig om een zo goed als nieuw colbertcostuum te ruilen voor brandhout. Henk kan het haast niet missen; hij heeft nog maar één pak, maar wat het zwaarste is, moet het zwaarste wegen.

Duits anti-tankkanon dat achterbleef op het slagveld na de bevrijding van Susteren (L). Foto 2017.

Stevensweert is bevrijd. Spoorlijnen bij Den Haag, Utrecht, Amersfoort gebombardeerd. Tussen het Julianakanaal * en Weert is het terrein van Moffen gezuiverd.

Er is door Nederlandse doktoren een schrijven gericht aan de Rijkscommissaris * over de ontzettende voedseltoestand van een groot deel der Nederlandse bevolking, voornamelijk in het Westen van Nederland. Wij krijgen per dag 600 calorieën. Iemand die werkt heeft 2300 calorieën noodig; iemand die niet werkt, 1600 calorieën. Commentaar is overbodig.

Vandaag hebben wij ons derde bombardement meegemaakt om 11 uur. Het was nog geen 500 M. bij ons vandaan. Wij vluchtten de gang in met vluchtkoffers enz. Henk lag ziek te bed. Hij vloog het bed uit en met enkel een overjas hebben wij beneden gestaan en maar afgewacht. Veel ruiten in de omgeving vernield en daken van huizen beschadigd. Wij zijn de geheele dag erg nerveus, en als we vliegtuigen hooren zijn we al bang.

Dit bombardement was gericht op de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal, op de lijn Leiden – Utrecht. Dit kanaal is ook bekend onder de naam De Vliet, of kortweg: Het Kanaal. De brug is op 3 en 6 februari en 25 maart opnieuw gebombardeerd.

Laatste bericht van 7 uur. De Russen schieten geweldig op in de laatste dagen en staan op 240 K.M. voor Berlijn. Wij geloofden het eerst niet. Geen betrouwbare berichten maar de couranten geven het nu ook toe. Onze hoop is nu dat er in Duitschland wat gebeuren zal. De nood is hier zoo hoog gestegen dat we niet veel langer meer wachten kunnen.

Wij zijn vanwege de brandstoffenschaarste verhuisd naar den bovenkamer. Het is zeer koud, al sinds 14 dagen. De sneeuw ligt 50 cm hoog en het vriest hard.

Vanmiddag ben ik opgebeld uit Haarlem dat mijn vader een beroerte heeft gehad. Het is onmogelijk voor ons om naar Haarlem te gaan. Sinds September gaan er geen treinen meer, en met de fiets kan niet vanwege de sneeuw.

Alle in het dagboek genoemde locaties in Leiden.
Kaart overgenomen van GoogleMaps

Februari 1945: Alleen achtergebleven

Vader vandaag begraven. Wegens de groote hout-nood moest vader in een bordpapieren kist begraven worden.

Vandaag hebben wij aanzegging gehad om evacuees op te nemen uit de Melchior Treublaan. Op 6 Februari is hier weer een ernstig bombardement geweest. Alles in deze buurt is stuk. Wij zijn er gelukkig nog goed afgekomen. Lia was alleen thuis en is nadien erg nerveus als er vliegtuigen naderen.

Ook een verhaal dat mijn moeder vaak verteld heeft. ‘Ik zette een pan op mijn hoofd en ging in de kelder staan, onder de trap. Dat werd altijd aangeraden; dan had je het minste kans om getroffen te worden door vallend puin. Ik was als de dood, zo bang!’

Er lag overigens een schuilkelder in het plantsoen aan de Zeemanlaan. Volgens mededeling van de buurjongen was dit feitelijk geen kelder, maar lag hij boven de grond. Hij bestond uit grote rioolbuizen, bekleed met plaggen gras. Niet al te betrouwbaar, zeker niet nadat - zoals overal – alle houten deuren, vlonders en banken eruit waren gesloopt door omwonenden en opgestookt waren in de kachel. De schuilkelder functioneerde vooral als openbaar toilet.
De Melchior Treublaan loopt parallel aan het spoor vanaf waar nu station Leiden Lammenschans is, totaan de brug over het Kanaal (zie 23 januari).

Vandaag zijn Henk en Lia op de fiets naar Apeldoorn gegaan met mooi weer. Henk om eten te halen en Lia om een tijdje te blijven vanwege de voedselnood die hier ontzettend is. Veele mensen bezwijmen op de straten en haast iedereen lijdt aan ondervoeding.

Vooral voor kinderen in de puberteit, zoals mijn moeder, moet de honger verschrikkelijk geweest zijn. Mijn oma heeft vaak verteld (al staat het nergens in haar dagboek vermeld) dat zij regelmatig eten uit haar eigen mond spaarde om het aan mijn moeder te kunnen geven. Zij wendde dan misselijkheid voor: ‘Neem jij het maar; ik ben vandaag toch te ziek om iets te kunnen verdragen’. Tijdens de logeerpartij van haar man en dochter in Apeldoorn kon zij beschikken over een driedubbel rantsoen. Maar zelfs dan had zij feitelijk nog niet voldoende te eten.

Na lange stilstand in de oorlogshandelingen heeft Den Haag vandaag een zwaar bombardement * meegemaakt.

* Dit bombardement door de geallieerden had tot doel, de lanceerplaatsen van V2’s in het Haagse Bos te vernietigen. De actie had weinig succes. Zie ook onder 3 maart.

De strijd herleeft en boven Leiden veel schieten en bommen. Tweemaal de vlucht genomen bij Leeman *.

Uit een brief aan mijn moeder in Apeldoorn. Deze brief zat los in een van de drie schriften van het dagboek. Hij bestaat uit een aan beide zijden beschreven vel papier.

Jelui zijn Woensdag vertrokken, en zoo ik je beloofd heb, zou ik je Zondag schrijven. Ik heb vandaag de politie aan de deur gehad om te vertellen dat jullie goed zijn overgekomen en gisteren (Zaterdagmiddag) werd ik door de politie in Apeldoorn opgebeld met hetzelfde bericht. Ik schrok wel erg, maar was later toch blij dat jullie goed zijn overgekomen.

Ik zit vlak bij de kachel te schrijven, op mijn schoot; daarom schrijf ik zoo leelijk. Het is erg koud vandaag, het is vijf uur, en ik heb de kachel net aangemaakt om het eten op te warmen. Hij moet om 7 uur weer uit en ik ga om 8 uur naar bed. Zo gauw Pap thuis is, moet hij weer hout sprokkelen, ik kom er van de week met het hout haast niet mee.

Ik ben erg moe, want heb van de week hard gewerkt. Jouw kamer is al schoongemaakt, en ik heb alles gewassen in gewoon koud water, zonder zeep of iets dergelijks. De evacuees zijn op orde en zitten boven, ik heb ontzettend veel werk gehad van de week. Het zijn wel rustige mensen, maar ik vind het toch niet leuk.

Over deze inkwartiering staat verder niets meer vermeld. Ik heb er ook nooit iets over gehoord; misschien duurde hij niet tot het einde van de oorlog, en was hij maar van korte duur.

’s Morgens om 11 uur moet ik uitscheiden met werken, dan moet ik eerst op eten wachten. * Een keer heeft Wil ** het voor me gehaald. Ik had bijna 1 uur gestaan, het eten werd afgekeurd; *** om 4 uur ’s middags moesten we ander eten halen. Ik kon de kachel niet aanmaken en kreeg ’s middags om 4 uur voor het eerst eten.

* bij de gaarkeuken
** een vriendin van mijn moeder.
*** vaak bleek het eten in de gaarkeuken nauwelijks voor consumptie geschikt, of zelfs ronduit bedorven

Ik heb Zaterdagmorgen de geheele morgen in de rij gestaan voor vlees. Je weet, wij hadden van half December niets meer gehad, en nu kreeg ik een half pond. Nu dat jullie er niet zijn, heb ik van de week gelukkig niet zoo’n honger gehad, en voel ik me weer iets sterker worden. Ik ben nog bij niemand op visite geweest, ik heb het te druk. Ik heb gisteren 1 pond soda gekocht voor f 12,50 (vroeger 5 cent). Nu heb ik gelukkig iets voor de wasch.

Gisteren is een transport kinderen voor Friesland bij Woerden beschoten, 4 kinderen dood, hoopen gewonden, en twee begeleiders dood. Nu mag Wil niet naar Friesland, tenminste niet met een auto.

Ondervoede kinderen werden in die tijd wel ondergebracht bij pleeggezinnen in uiteenlopende delen van Nederland, om aan te sterken. Kerkelijke organisaties regelden een en ander. Het transport per auto of schip verliep doorgaans chaotisch, en vond vaak plaats na spertijd, met toestemming van de Duitsers.

Mijn moeder stond kort na de bevrijding op de nominatie om uitgezonden te worden naar Zeeland of zelfs Zwitserland. Maar het ging niet door: ‘We werden gewogen op school, bij de gymles. Ik woog nog maar 30 kilo. Maar anderen waren er nóg erger aan toe, en die hadden voorrang’.

Nu lieve Lia, ik hoor van Pap wel over jullie reis. Je moet met het eten wat voorzichtig beginnen, want je maag verdraagt het goede eten niet meer en dan zou je weer last krijgen met je buik.

Hier eindigt de brief zonder ondertekening. Mogelijk ging hij op een ander blad verder voor mijn grootvader.

De Vink was indertijd een buurtschap op de grens van Leiden en Voorschoten, een gebied dat tegenwoordig is opgeslokt door nieuwbouw. Het doelwit van het bombardement was: de brug over de Oude Rijn op de spoorlijn naar Den Haag, bij uitspanning De Groote Vink, 500 meter ten noordoosten van het huidige station De Vink. In november 2013, enkele dagen voor het publiceren van dit dagboek, werd bij graafwerkzaamheden aan de Amphoraweg, weer 500 meter naar het noordoosten, een bom gevonden. In mei 2014 werd op vrijwel dezelfde plek opnieuw een Britse 500-ponder gevonden.

Vanaf 9 uur vanmorgen tot 6 uur ’s avonds veel vliegtuigen in den lucht en bommen op Wassenaar. Alles dreunt hier en ik heb alle ramen opengezet vanwege de luchtdruk. In het bevrijde gebied zijn 100.000 woningen beschadigd, waarvan er 20.000 geheel zijn vernield.

Maart 1945: Aftocht der Duitsers?

Lia is vandaag jarig, dit is de eerste keer dat zij niet thuis is, en ik heb een eenzame dag. Maar als ik dan weer bedenk dat zij daar voldoende eten heeft, raak ik er weer mee verzoend.

De brandstoffen zij nu zoover op, dat ik de kachel nog aan kan maken om 4 uur tot 7 uur om wat te koken.

Vandaag een verschrikkelijk bombardement boven Den Haag *. Honderden vluchtelingen komen richting Leiden en een groot gedeelte van Den Haag staat in brand, wat hier goed te zien is. Het Koninklijk Paleis van de Koningin Moeder ** is verwoest.

* In de ochtend van 3 maart werd de Haagse wijk Bezuidenhout bij vergissing gebombardeerd.
** Emma van Waldeck Pyrmont, overleden in 1934. Bedoeld is: Huis Ten Bosch in het Haagse Bos, dat zwaar beschadigd raakte bij het bombardement.

Er loopen geruchten dat Roermond en Venlo bevrijd zijn en dat de Duitsers het Zuidelijk gedeelte van Nederland ontruimen.

Er gaan geruchten van een groote chaos in Duitsland. Wij hoopen dat het waar is, want de toestand in het Westen wordt bij de dag erger. Er is bijna niets meer te krijgen, en van de massavoeding is het alle dagen soep van water.

Geheel Limburg is door de Duitsers ontruimd. Een groot gedeelte van Den Haag is door brand verwoest: tussen Bezuidenhout, Laan van N.O. Indië, Eerste v/d. Boschstraat en Schenkkade.

Vanmiddag is Henk van zijn reis naar Gelderland teruggekomen. Hij heeft gelukkig heerlijk veel etenswaren mee kunnen nemen, en ik voel mij een ander mens, nadat ik na die verschrikkelijke nood waarin wij verkeerden, weer eens een goed maal eten krijg. Ik ben in de afgeloopen 5 maanden weer 13 pond afgevallen, en weeg nu nog maar 120 pond.

Ik heb mijn grootmoeder, met haar rijzige, forse gestalte, zelf niet anders gekend dan worstelend met diëten. Haar streefgewicht van 140 pond werd daarbij zelden gehaald.

Ze hebben op de reis veel meegemaakt, en Henk heeft met elkaar 500 K.M. gefietst.

Mijn moeder heeft mijn opa een lange brief meegegeven over hun barre tocht naar Apeldoorn en over de eerste dagen van haar verblijf daar. Op 2 maart vierde zij in Apeldoorn haar 17e verjaardag. Deze brief heb ik (grotendeels) gepubliceerd op een aparte webpagina.

Op deze 6e maart begonnen in Leiden de uitdelingen van Zweeds Wittebrood, gebakken van meel dat per schip uit Zweden was aangevoerd. Oma rept hier niet van, misschien omdat deze gebeurtenis in de schaduw stond van opa’s behouden thuiskomst met fietstassen vol voedsel.

Een ander verhaal dat in dit dagboek ontbreekt, is de ‘tulpentaart’, waarover mijn moeder vaak sprak, maar die misschien in een eerdere fase van de oorlog is geconsumeerd. Volgens mijn moeder was het eten ervan niet voor herhaling vatbaar. In januari 1945 verwerkten de gaarkeukens wel tulpenbollen in de stamppot als vervanging van aardappelen, die nauwelijks meer verkrijgbaar waren.

Rauter *, een vooraanstaand Duitser, is vermoord op de Woeste Hoeve tussen Apeldoorn en Arnhem. Er woedt een vreeselijke terreur over ons land en meer dan 300 onschuldige gijzelaars uit groote steden zijn doodgeschoten. Niemand durft haast meer op straat.

* Hanns Rauter was de hoogste SS-er in Nederland. Hij werd, in tegenstelling tot het vermelde in het dagboek, bij de aanslag bij Woeste Hoeve niet gedood, maar raakte zwaar gewond. Als represaille werden inderdaad 300 Nederlanders doodgeschoten. In 1948 werd Rauter ter dood veroordeeld en een jaar later werd hij in de duinen bij Scheveningen geëxecuteerd.

Na een lange tijd van stilte in de oorlogshandelingen en geen betrouwbare berichten, hebben wij nu wel een betrouwbaar bericht gehad. De geallieerden hebben een groot offensief ingezet en de Rijn op verschillende plaatsen overschreden. De Duitsers zouden geen tegenstand meer bieden, en wij hoopen weer op een spoedig einde, maar we hebben al zoo vaak gehoopt en het blijft steeds maar hetzelfde.

Vanmiddag zijn weer de spoorlijnen bij de Vliet * gebombardeerd. Wij waren weer bij de familie Valk op visite en ik ben van angst de kelder in gevlucht.

Vandaag worden weer mannen en jongens opgepikt en overal weer fietsen gevorderd. Wij durven niet met de fiets op straat, want Henk moet in het laatst van de week weer naar Apeldoorn.

De geallieerden hebben de heele Rijn overschreden en er loopen geruchten dat de Duitsers uit het Westen zouden vertrekken.

Vandaag een bewogen dag. Er liepen al de geheele week opwindende geruchten, maar er was niets te controleren, wij hebben nog steeds geen electra, en de couranten zijn niet betrouwbaar.

Maar nu eindelijk is de groote dag aangebroken en de schooiers, dieven, moordenaars en plunderaars zijn vertrokken. Op fietsen zonder banden en melkwagentjes enz. vertrokken de heeren, het Herrenvolk, wel een beetje armoediger dan toen ze er in kwamen. Ze hadden alles gecamoufleerd met heele bosschen van groen en tulpen ertussen. De Engelsen konden denken dat er ineens rijdende tulpenvelden in Holland waren gekomen.

Ik kan het me niet begrijpen dat het rapalje weg is en ben bang dat er morgen weer een nieuwe troep plunderaars aan komt zetten.

Het was inderdaad iets te vroeg gejuicht. Alleen de troepen die verantwoordelijk waren voor het afvuren van de V1's V2's, bliezen de aftocht uit de streek en trokken daarbij vanuit Den Haag door Leiden. Er bleven nog veel Duitsers achter in het westen, tot de allerlaatste dag van de oorlog.

Henk wilde morgenochtend naar Apeldoorn om Lia te halen, maar hij stelt het nog even uit.

Een later bericht. Op 29 maart zijn de Canadeezen op Nederlands grondgebied doorgedrongen. Er zijn weer verschillende plaatsen veroverd, o.a. Terborg, Silvolde, Ulft, Voorst, Dinxperlo en Bredenbroek.

Op 28 februari 1945 waren de Duitsers nog begonnen met de bouw van een lanceerinrichting voor V1’s in het bos bij Huys te Warmont, 4 km ten noorden van Leiden.
Zo’n schuine ‘startbaan’ zoals oma hem noemt, was 50 meter lang en maakte een helling van 6° met het grondoppervlak. De V1 werd met behulp van een soort katapult afgeschoten.
Deze installatie in Warmond is, dank zij de terugtrekking van de Duitsers eind maart 1945, nooit voltooid. De bouw kwam niet verder dan de fundering: een paar betonplaten die nog steeds zichtbaar zijn op een speelweitje.

Henk vanmorgen naar Apeldoorn vertrokken om Lia te halen. Het is wel angstig met het terugtrekken van de Duitsers. Al twee dagen dag en nacht ontploffingen van alles wat de Duitsers in de lucht laten vliegen.

Ook de Hollandsche Constructie Werkplaatsen (HCW) werden gedeeltelijk verwoest, een staalconstructiebedrijf aan de Zoeterwoudseweg, op 700 meter van de Zeemanlaan. De directeur daarvan, Felix Guljé, werd na de oorlog verdacht van collaboratie, maar werd, voordat het onderzoek naar zijn daden voltooid was, op 1 maart 1946 bij de voordeur van zijn woning doodgeschoten. In 2011 bekende de ex-verzetsstrijdster Atie Ridder-Visser, deze verjaarde moord (die je onmogelijk als verzetsdaad kunt beschouwen) op haar geweten te hebben. Het nieuws bracht grote beroering teweeg in Leiden – maar dat is een ander verhaal.

April 1945: Hongerend naar het einde

Vanmorgen is een offensief begonnen tussen Nijmegen en Arnhem. Bijzonderheden ontbreken.

Ik heb vandaag de geheele dag al gewacht of ze [Henk en Lia] terug zouden komen. Er staat veel wind en het weer is slecht.

Mijn grootmoeder over die bange dagen: ‘Ik was óp van de zenuwen. Ik hád het niet meer van ongerustheid. Ik liep maar naar het voorkamerraam, en ik keek maar in de straat, of ze er al aankwamen. Je had geen informatie, niks.’ Telefoonverkeer was op het eind van de oorlog ook niet meer mogelijk.

De strijd in Nederland woedt voort. Winterswijk, Hengelo en Enschede zijn bevrijd. De Engelsen rukken op naar Zutphen.

Er zijn nog steeds geen duidelijker berichten omtrent de strijd in Nederland. De Britse en Canadeese troepen zouden het IJsselmeer tot op 40 K.M. genaderd zijn. Voorts zou de geheele Betuwe van Duitsers gezuiverd zijn.

Vandaag weer de geheele dag uitgekeken of ze niet komen. Het is nu alweer 7 uur en ik vrees dat ze weer niet komen. Ik maak mij al erg ongerust.

De strijd in Nederland woedt voort. In Zutphen wordt hevig gevochten. In het Oosten van ons land houden de Duitsers zoo lang mogelijk stand. Goor, Diepenheim, Markelo, Borculo, Zelhem en Lochem zijn veroverd. De Canadeezen staan op 30 K.M. van de Zuiderzee.

Vandaag zijn Henk en Lia thuisgekomen. Zij zijn net bijtijds vertrokken, daar de Engelsen oprukken richting Apeldoorn.

Gisteren zijn de plaatsen Zwolle, Meppel en Groningen gebombardeerd daar zich in deze plaatsen terugtrekkende Duitsers bevinden.

In Zutphen wordt hevig verzet geboden. De plaatsen Hummelo, Laag Keppel, Velswijk, Keijenborg en Hoog Keppel zijn bevrijd. Over de strijd in Doesburg is nog niets bekend. Hengelo en Almelo zijn bevrijd. Voorts zijn de plaatsen Delden, Bornerbroek, IJpelo, Lumpel [?] *, Zenderen en Borne veroverd.

Correspondenten hebben Winterswijk bezocht. Er is weinig beschadigd. Alleen het station ligt in puin.

De Canadeezen zijn aan weerszijde van Arnhem de Rijn overgetrokken. In deze stad wordt weer hevig gevochten. In Zutphen wordt nog steeds hard gevochten. Coevorden is van Duitsers gezuiverd.

Er zijn maatregelen getroffen om de bevolking van Nederland direct na de bevrijding van levensmiddelen te voorzien. Er wordt per dag 3000 ton naar de bevrijde plaatsen gezonden.

De nood is zeer hoog. Er sterven tientallen mensen per dag en steeds meer ziekten breken er uit.

Groote formaties luchtlandingstroepen zijn neergekomen ten Noorden van Coevorden. Vóór deze troepen werd tussen Coevorden en Ter Apel zwaar gebombardeerd. Ook de spoorweg Zwolle - Groningen werd gebombardeerd. Rond Meppel en Zwolle wordt verbitterd gestreden. Dedemsvaart, Hardenberg, Den Ham * en Ommen zijn bevrijd.

* Den Ham bij Vroomshoop, niet te verwarren met Den Ham bij Amersfoort (zie 23 april)

Het algemeene oordeel is dat in Nederland fel gevochten zal worden. Wij zijn van de schooiers nog niet af en mijns inziens zullen wij nog veel meemaken.

Bij de Zuiderzee zijn weer valschermtroepen neergekomen. In Meppel hebben de Duitsers de dijken doorgestoken waardoor er 50 vierkante K.M. onder water staat.

De Duitsers zijn vrijwel in het westen afgesneden. Er zijn er nog ongeveer 60.000 waarvan 20.000 behooren tot goede gevechtstroepen. Het tuig kan het ons nog lastig genoeg maken.

Boven Leiden is het de laatste 14 dagen erg rustig. Is dat de stilte voor de storm?

In fragmenten als dit strijden het verlangen naar bevrijding en de angst voor oorlogsgeweld om de voorrang. Gevoelens die algemeen geleefd zullen hebben onder de bevolking van de Randstad.

De Wilhelminabrug over de IJssel bij Deventer werd op 10 april1945 bij de aftocht van de Duitsers opgeblazen,
tegelijk met de spoorbrug. De na de oorlog herbouwde Wilheminabrug zou dienst doen als decor in de film 'A Bridge too Far' (1977),
die in Arnhem speelt, maar in Deventer is opgenomen.
Overgenomen van De Stentor, 'Monty Moonlights, de bevrijding is in zicht' (12 april 2014)

Gisterenmiddag om 4.30 uur zijn de Canadeezen de IJssel overgestoken. De strijd om Midden-Nederland is begonnen. Deventer is veroverd. In Deventer is nog zwaar gevochten, maar gelukkig valt de schade van de stad nog mee.

In Overijssel wordt nog verwoed gevochten o.a. bij Vroomshoop. Veel dorpen zijn al van Duitsers gezuiverd. In Meppel wordt ook nog hevig gevochten.

Tusschen Deventer en Zutphen hebben de Engelsen een bruggenhoofd kunnen vormen. Zwolle is tot 15 K.M. genaderd. Een andere afdeeling staat tot op 40 K.M. van Groningen. De Polen vechten bij Ter Apel. Emmen en veele dorpen zijn veroverd.

*Franklin Delano Roosevelt overleed op 12 april 1945 op 63-jarige leeftijd aan een beroerte. Hij was sinds 1933 president van de U.S.A. en werd opgevolgd door Harry Truman.

De spoorlijn Hoogeveen – Groningen is afgesneden. Andere geallieerde troepen staan bij Stadskanaal. Canadeezen zijn reeds in Friesland doorgedrongen.

Hier in Leiden horen we weinig van schieten, vliegtuigen, enz. Het is erg rustig de laatste veertien dagen.

De Noordelijke provincies worden snel veroverd, maar op de Veluwe wordt zwaar gevochten en hevige tegenstand geboden om de opmars naar het Westen tegen te gaan.

In Groningen wordt nog steeds hevig gevochten, en in het centrum van Apeldoorn woedt ook zware strijd. Apeldoorn nog steeds niet veroverd en wij maken ons erg ongerust over de diverse familieleden.

Zwolle en Meppel zijn geheel van Duitsers gezuiverd. Hoogeveen is bevrijd. In Friesland is de hoofdstad Leeuwarden bevrijd. Ook Heerenveen en Wolvega, Haskerdijken en Akkrum.

De Canadeese troepen zijn doorgedrongen tot de Dollard. Teuge en Twello zijn bevrijd. In de buurt van Arnhem is Deelen veroverd.

Seyss-Inquart * is gevlucht en onze leider ** schittert door afwezigheid. Die is nergens te vinden. De grond wordt hem te warm.

* Arthur Seyss-Inquart, bijgenaamd: zes-en-een-kwart, was Hitlers rijkscommissaris, en daarmee de hoogste nazi-functionaris in Nederland. In tegenstelling tot het vermelde in het dagboek, is Seyss-Inquart niet gevlucht, maar bleef hij tot het einde van de oorlog in Nederland. Op 8 mei werd hij door de Canadezen gearresteerd. Tijdens het Proces van Neurenberg werd hij ter dood veroordeeld. Op 16 oktober 1946 kreeg hij de strop.

** Hitler verscheen aan het eind van de oorlog nauwelijks meer in het openbaar.

De berichten zijn over het algemeen erg verward. Ze spreken elkaar herhaaldelijk tegen.

Er is nergens meer telefoon en alle electra is afgesneden, tot zelfs in de ziekenhuizen.

Gisterenmorgen 12 uur is de stad Groningen overgegeven. Zoutkamp en Appingedam zijn veroverd. De Canadeezen staan bij Delfzijl, de Polen bij den Dollard. In Gelderland sterke tegenstand van de Duitsers.

In Apeldoorn nog steeds hevige gevechten. De Canadeezen hebben een bruggenhoofd over het Apeld. Kanaal.

Otterlo is genomen en de Engelsen gaan in de richting van Ede. Terlet *, halverwege Hoenderlo, is genomen. Tanks zijn in de buurt van Barneveld waargenomen.

Volgens de laatste berichten zijn in de driehoek bij Apeldoorn ** 10.000 Duitsers ingesloten.

* Zweefvliegveld ten noorden van Arnhem. De Duitsers hadden hier op een heuvel een radiopeilstation, ´Teerose I´, gevestigd.

** De regio Apeldoorn, Deventer, Zutphen. Apeldoorn zou in de loop van deze dag, 17 april 1945, bevrijd worden.

dat helaas niet meer in het schrift zit. Vermoedelijk had het de bevrijding van Apeldoorn tot onderwerp, die een grote opluchting geweest moet zijn voor mijn grootouders en moeder.

De provincies Groningen en Friesland geheel gezuiverd. In Groningen is van huis tot huis gevochten. De Canadeezen hebben de Zuiderzee op verschillende punten bereikt.

De strijd komt nu naderbij. De geallieerden zijn Amsterdam tot op 35 K.M. genaderd. Op de Veluwe zijn Ede en Voorthuizen bevrijd. In Noord-Holland en Utrecht hebben de Duitsers alles onder water gezet. De Canadeezen doen alles om, vóórdat de inundatie een groote vorm aanneemt, de meest vitale punten te bereiken.

*De NSB-er Blokzijl werkte voor de genazificeerde radio-omroep, en werd beschouwd als de spreekbuis van de bezetter. Hij werd op 25 september 1945 ter dood veroordeeld wegens collaboratie, en op 16 maart 1946 op de Waalsdorpervlakte bij Scheveningen gefusilleerd.

De Duitsers hebben gisteravond de dijken van de Wieringermeer op twee plaatsen doorgestoken. Met groote kracht loopt het water de polders in. Ook belangrijke gebieden in de provincies Noord- en Zuid-Holland en Utrecht staan onder water.

De Canadeezen hebben Harderwijk veroverd. In Overijssel in het plaatsje Steenwijk wordt nog steeds gevochten. Wageningen is veroverd en de Engelsen naderen de Grebbelinie.

De voedseltoestand in het Westen is verschrikkelijk. Van de week is ons heele rantsoen 400 gram brood en 1 kilo aardappelen in 7 dagen p.p. De kinderen vragen aan de groenteboer op de weg om een paar slablaadjes.

Kampen is bevrijd. De spoorbrug bij Zaltbommel is vernietigd. In de stad Amersfoort wordt hevig gevochten.

Te Enschede is prof. Snijder gearresteerd, voorzitter van de Nederlandse cultuurkamer.

Dit laatste bericht klopt niet helemaal. Prof. Geerto Snijder (1896-1992) was president van de Nederlandsche Kultuurraad. Zijn oude schoolvriend Tobie Goedewaagen (1895-1980; bijgenaamd: Rotkar) leidde de Kultuurkamer. Beiden kregen na de oorlog een betrekkelijk milde straf: 12 jaar gevangenis, die ze bovendien niet helemaal hebben hoeven uitzitten.

Bij de veele schanddaden die de Duitsers op hun geweten hebben, hebben zij een nieuwe toegevoegd. Zaterdag jl. hebben zij de Zeesluizen bij IJmuiden opengezet, zoodat thans het zoute water de Noord-H.-polders binnenstroomt.

In Amersfoort wordt nog steeds strijd geleverd. Alle bruggen in Amersfoort zijn opgeblazen. Hoevelaken, Nijkerk en Den Ham * zijn bevrijd.

* Indertijd een wijk van het dorp Hoogland, dat in de jaren 70 werd ‘opgegeten’ door Amersfoortse stadsuitbreidingen.

De inundaties belemmeren den opmars der Engelsen ten zeerste. Wij hier in het Westen zijn er het ergste aan toe. Wij hebben al zoo’n treurige winter gehad en nu komen wij vanwege het water het laatste aan de bevrijding toe, terwijl de voedseltoestand hier zoo bijzonder treurig is.

De Wieringermeer staat geheel blank. Huizen en wegen staan geheel onder water. Een werk van 15 jaar is teniet gegaan. Over de strijd bij de Grebbelinie is niets naders bekend. Alles staat zoo’n beetje op het doode punt.

Van de strijd in Nederland weinig nieuws. Door het water kunnen er niet veel krijgsverrichtingen gebeuren. Radio Kootwijk is opgeblazen. Otterlo is zwaar beschadigd. Wageningen, Rhenen, Heelsum, Oosterbeek, Wolfheze en Harderwijk eveneens, doch minder dan Otterlo. In Nijkerk zijn veel burgers gedood.

Daar de nood in de 3 bezette provincies * zoo hoog is, willen de geallieerden pakketten met levensmiddelen uit bommenwerpers boven deze provincies uitgooien. De Duitsers moeten medewerking verleenen, doch er zullen wel veel moeilijkheden zijn. De geheele bevolking hoopt echter, en heeft weer wat moed gekregen.

Geen nieuws over de strijd in Nederland. Alles wijst er op, dat de strijd in Nederland afgeloopen is. Alles is bevrijd, behalve Noord- en Zuid-Holland en Utrecht. Wij zitten rondom in het water en in een hoek gedrongen gelijk op een eiland. Alle hoop is op Duitsland gevestigd. De strijd om Berlijn is begonnen.

Henk wordt vandaag 50 jaar, en nog is de zoo hevig begeerde vrede er niet. Alles wijst erop dat het niet lang meer duuren zal.

Lia heeft vandaag de geheele middag bij de boer gestaan en heeft een halve liter melk gekregen. Wij hebben nu vanavond nog een kopje koffie en ik heb van nog een klein beetje meel een pannekoekje gebakken. Daar zijn we momenteel al blijde mee.

Een verhaal van mijn moeder dat ik niet terugvind in het dagboek, en vermoedelijk in het voorjaar van 1945 speelt. ‘Op een middag moest ik zo lang in de rij staan voor melk dat ik niet op tijd meer terug was. Ik fietste zo hard als ik kon. Het begon al te schemeren. Het liep tegen spertijd; acht uur, was dat toen geloof ik. Als je daarna nog op straat was, kon je zo maar neergeschoten worden. Ik was vijf minuten te laat binnen. Je oma stond voor het raam naar me uit te kijken en was in alle staten van ongerustheid’. (De avondklok ging doorgaans in om middernacht, maar het tijdstip kon door bijzondere oorlogsomstandigheden vervroegd worden).

De toestand in ons land blijft hetzelfde. In Delfzijl wordt op sommige plaatsen nog gevochten. Van de Grebbelinie geen nieuws. De Duitsers gaan niet accoord met de voedselpakketten uit de lucht; wel als het met schepen aankomt. De mensen zijn over het algemeen zeer terneergedrukt. Wij verwachten redding van de pakketten, en misschien wordt dat nu ook weer niets.

Vandaag een extra bericht (zie extra uitgaven van 29 april *). Het einde is in zicht. Wij kunnen het nog niet begrijpen, na 5 jaar oorlog. De mensen zijn uitgelaten van vreugde.

Vanmiddag precies om 1 uur kwamen de eerste Engelse bommenwerpers boven Leiden, niet met bommen, maar met levensmiddelenpakketten die ze uit de vliegtuigen wierpen. Er zijn veel pakketten uitgegooid, en bij gunstig weer zal er nog meer komen. Het is vandaag erg slecht weer, regen en natte sneeuw, dus wij verwachten ze vandaag niet meer.

Vanochtend om 9 uur kwamen weer groote formaties Engelse en Amerikaanse bommenwerpers om voedsel af te gooien. Het was een prachtig gezicht en de mensen waren opgetogen. Ze vlogen zoo laag, dat wij de piloten zagen. Wij hebben gewuifd en gedanst van blijdschap, en ik moest huilen van aandoening.

Wij leven in een groote spanning, want het eene gerucht na het andere doet de ronde.

Op Zondag 29 April is Mussolini, een van de ergste oorlogsmisdadigers, opgehangen. Hitler, de ergste oorlogsmisdadiger, zou stervende zijn. Dit is echter geen betrouwbaar bericht. Afwachten maar.

De strijd in Nederland schijnt niet verder te gaan. Alles wacht op Duitsland. De strijd om Berlijn zal de beslissing wel brengen.

Mei 1945: Vrij!!

Hier werd de Hongerwinter beëindigd. Op 28 en 30 april 1945 vond in dit schoolgebouw in Achterveld (tussen Leusden en Barneveld) een topconferentie plaats tussen kopstukken van de geallieerden en de Duitsers. Het Akkoord van Achterveld voorzag in voedseldroppings door geallieerde vliegtuigen, en in voedseltransporten over de weg en over water. Het Akkoord werd getekend op 1 mei, en een dag later door Nederland geratificeerd. Maar al op 29 april hadden de eerste vliegtuigen voedselpakketten uitgeworpen boven de Randstad.

Over de strijd in Nederland geen nieuws. Wel capitulatievoorwaarden gevraagd door Duitsland aan Engeland en Amerika.

Vandaag weer enorm veel vliegtuigen om eten te brengen voor het Westen. De mensen zijn waanzinnig van vreugde over al het heerlijke eten dat in de pakketten zit.

Het zou helaas opvallend lang, anderhalve week, duren voordat deze pakketten verdeeld werden onder de hongerende bevolking, zoals blijkt uit het vervolg van het dagboek. Op dat moment begon de voedseldistributie vanuit al eerder bevrijde gebieden ook aarzelend op gang te komen.

Vanmiddag weer een man in de Breestraat neergevallen van de honger. Er komen hier per dag 10 à 12 mensen aan de deur voor eten. Ik heb zoo lang mogelijk nog gegeven, maar wij hebben zelf ook niets meer. Maar de redding is nu nabij. Wij hebben al zoo lang geleefd op 400 gram brood per dag en 1 kilo aardappelen per week (of ½ liter eten van de keuken) dat wij reikhalzend uitzien naar uitkomst.

Dat was een van de laatste leugens van Goebbels’ propagandamachine. Hitler zou op 1 mei zijn gesneuveld in de strijd om Berlijn. In werkelijkheid had hij een dag eerder door zelfmoord een roemloos einde gevonden in zijn bunker in Berlijn.

Er is geen strijd meer in Nederland. Weer veel vliegtuigen met eten. Dat gaat bijna de geheele dag door.

De Duitsers hebben goedgevonden dat nu ook eten per boot en per auto aangevoerd mag worden. De haven van Rotterdam is daarvoor vrijgegeven, en ook bepaalde wegen voor autovervoer.

Er vliegen de geheele dag weer vliegtuigen met voedsel voor hongerend Nederland. Alles is in spanning en wacht op de dingen die komen zullen.

7 uur ’s avonds Nog steeds geen betrouwbare berichten over de strijd in Duitsland. Alles schijnt daar in de war te zijn. Hier in Nederland wordt niet meer gestreden. Alles wacht op de capitulatie van Duitsland.

Hedenavond om kwart over negen wordt er gebeld door onze buurman, meneer Leemans om het groote nieuws te vertellen dat Duitsland de wapens neergelegd heeft en dat de strijd na bijna 5 eindelooze jaren voorbij is.

Wij mochten na 9 uur niet meer op straat, maar de geheele buurt liep uit. Het was een gelach en gejubel, en de menschen waren uitgelaten van vreugde. Morgenochtend (Zaterdag) om 8 uur zal de capitulatie geteekend worden, en mogen weer vrij de vlaggen uit. Wij zijn zoo uitgelaten, en wij hebben bijna niets meer in huis om deze vreugdevolle avond te vieren.

Ik had nog een busje kersen in de kelder en dat hebben wij maar opgemaakt om uiting te geven aan onze blijdschap.

De dag der dagen eindelijk na 5 vreeselijken jaren bezetting en ellende, waarvan de laatste 7 maanden van honger, koude en ontbering in allerlei vorm ten einde.

Vanmorgen om half zeven al in de stad om de Engelsen te begroeten. Zij komen nog niet; het kan nog wel eenige dagen duren. Om 8 uur precies gingen de vlaggen uit en overal klinkt het Wilhelmus. Het is ontroerend om te zien. Een ontzaggelijken drukte in de stad. Het is de mensen aan te zien, dat ze van een zware druk bevrijd zijn. Wij loopen de geheele dag op straat en zijn doodmoe, maar de Canadeezen laten steeds op zich wachten.

Nog steeds daveren de bommenwerpers door de lucht om voedsel af te werpen. Het is een drukte van belang door de stad. De binnenlandse strijdkrachten, die zoolang onder de grond hebben gewerkt, komen nu in actie, maar nu boven den grond en in volle vrijheid.

Ontzaglijken drukte in de stad. Uren in de stad gestaan en geloopen, maar nog steeds geen Engelsen gezien.

Er wordt dag en nacht gewerkt om al het voedsel te deelen en te tellen om de bevolking zoo gauw mogelijk te helpen.

De eerste Canadeezen gezien. Ik ben zoo veel op de straat dat ik bijna geen tijd heb om te schrijven.

Wij wilden naar Apeldoorn, maar vanwege de ziektes die heersen, mogen wij niet de stad verlaten.

Dit is wel de gewichtigste dag. Vannacht om 1 minuut over 12 uur (dus tussen 8 en 9 mei 1945) worden de vijandelijkheden in heel Europa gestaakt. Dan is de slachting van 5 lange jaren voorbij. Wij kunnen het ons niet begrijpen, en steeds als wij een vliegtuig hooren bekruipt ons nog angst.

Vanmiddag om 3 uur begon voor het eerst de distributieradio te spelen. Er zijn kolen aangekomen en verschillende zaken hebben weer stroom. Het was ontroerend toen wij voor het eerst weer de oude omroepstemmen hoorden en weer Radio Oranje uit Engeland. Deze afgeloopen dagen zijn om nooit te vergeten.

Vanavond om half negen zijn hier uit de buurt de N.S.B.ers uit hun huizen gehaald. Met gejoel en Oranjeliederen werden ze weggebracht. Ook hebben ze hier in de buurt van vrouwen en meisjes die zich met Moffen hebben afgegeven, de koppen kaalgeknipt en ze met de kale koppen in triomf door de straten gedragen. Ik lag met flinke hoofdpijn op de divan, maar ik heb toch nog meegedaan, want dit moment had ik niet graag willen missen. Dit tuig heeft ons zooveel aangedaan dat iedere straf nog te licht voor hun is.

De Canadeezen zijn vanmiddag om 3 uur in Leiden aangekomen. Het was prachtig en wij hebben de stoet op het Levendaal goed kunnen zien. Jonge meisjes en kinderen hadden zij op de wagens en op de motorfietsen en alles was met bloemen en confetti. Het is om nooit te vergeten.

Vandaag een rustige dag. Het is niet zo druk in de stad en de Canadeezen lopen rustig in de stad en deelen handteekeningen uit aan de meisjes. Het oppakken van N.S.B.ers gaat rustig door en ook het kaalknippen van de koppen gaat z’n gang. Verder geen bijzondere dingen, vandaag.

Het is vandaag 5 jaar geleden dat de oorlog begon. Het is nog steeds feestelijk in de stad.

Wij hebben vandaag ons eerste pakje ontvangen van het voedsel, door de vliegtuigen gebracht *. Wij waren om 2 uur vanmiddag aan de beurt maar wij konden onze beurt haast niet afwachten. Het werd intussen toch nog 6 uur ’s avonds, wegens vertraging in het vervoer. We kregen allen een pakje bestaande uit een blik bacon, en tablet chocolade van 1½ ons en 1¼ ons eierpoeder. Het was heerlijk en we hebben gesmuld.

Heel veel vliegtuigen met voedsel. Alles gaat nu wat rustiger worden in de stad.

Het is nu 9 uur ’s avonds en juist komt de B.S.* om de N.S.B.ers te arresteeren. Hier aan de overkant wordt Dikke Joost ** weggehaald en meerdere mensen uit de buurt.

* BS: Binnenlandse strijdkrachten.
** Joost Blankenaar, ‘Dikke Joost’, een (eeuwige) student rechten die lid was van de NSB, bespioneerde zijn buren, althans dat kan opgemaakt worden uit een verhaal dat mijn moeder en oma vaak vertelden. Op een avond betrapte mijn opa Dikke Joost terwijl hij aan het voorkamerraam stond te loeren en te luisteren (de huizen aan de oneven zijde van de Zeemanlaan hebben geen voortuin). Gevraagd wat hij daar deed, antwoordde Dikke Joost dat hij een bepaald schoolboek van mijn moeder wilde lenen, een smoes die niet geloofd werd.

Joost Blankenaar hoorde vermoedelijk niet tot de kopstukken van de NSB; hij staat niet vermeld in het zeer uitgebreide boekwerk Gids voor Leiden in de Tweede Wereldoorlog; beschreven in 650 adressen van Alphons Siebelt. De buurjongen (zie inleiding) weet te melden dat ook de Duitsers Joost niet vertrouwden. Hij heeft een keer moeilijkheden gehad met de Sicherheitspolizei.

Vandaag weer extra levensmiddelen gekregen: 800 gram Biskwie per persoon, 1½ ons thee per drie personen, ½ pond knakworst p.p. Iedereen dag komt de geluidswagen, dat er nieuwe heerlijkheden op komst zijn. Het is a.s. zondag Pinkster en wij krijgen dan 1 kilo aardappelen p.p.

Alles wat eetbaar is in huis hebben wij op. Nog enkele flessen weck * heb ik bewaard. Daar moeten wij het mee doen, totdat er weer voedsel komt van de Canadeezen.

* Wecken: het inmaken van groente in luchtdicht afgesloten glazen potten, zodat zij in de winter nog geconsumeerd konden worden. Mijn grootouders hadden in de oorlog een moestuintje in de ruime achtertuin om groente te verbouwen (en tabak voor mijn opa’s onafscheidelijke sigaren). Bij de buurjongen werd de tuin vlak voor de oogst leeggeroofd.

in en om de Professorenwijk werden ook wel weilanden en plantsoenen omgezet in een volkstuinencomplexje waar wijkbewoners zonder tuin voor een laag bedrag wat grond konden huren voor het verbouwen van groente. Ook uit deze tuintjes werd vaak gestolen.

Wij hebben dank zij de Canadeezen heerlijke Pinksterdagen gehad. Na vijf jaren geen thee, hebben we nu echte thee gedronken. Na 8 maanden geen koffie en melk hebben wij nu koffie kunnen zetten. Wij hebben een koekje in huis. Wij hebben 1½ pond boter gekregen en 3 kilo aardappels. Wij hebben gesmuld.

Het is nu twee uur ’s middags 2de Pinksterdag en de geluidswagen staat weer in de straat, dat wij morgen 400 gram biskwie krijgen p.p., ter aanvulling van brood. Meel om genoeg brood te bakken, is nog steeds niet voorradig.

Ik ga nu eindigen met mijn dagboek. De couranten zijn nu weer vrij en wie nog radio heeft kan nu vrij luisteren.

In de door oma verzamelde bundel knipsels trof ik exemplaren aan van 6 verschillende bladen. Daarvan was het ‘Dagblad voor Leiden en omstreken’ de enige legale, onder toezicht van de bezetter uitgegeven krant. ‘De vrije pers voor Leiden en omstreken’ was ontstaan door een fusie van ca. 10 andere blaadjes. ‘De Vliegende Hollander’ werd als vlugschrift uit vliegtuigen geworpen door RAF-piloten die voor bombardementen op weg waren naar Duitsland. ‘Het dagelijks nieuws’ maakte op 9 mei 1945 in de 279e en laatste editie de namen bekend van de mensen die hadden meegewerkt aan de productie van het blad. Het gestencilde krantje verscheen dagelijks in een oplage van bijna 10.000 exemplaren.

Ik heb vanaf September 1944 dit dagboek bijgehouden, omdat onder de Duitse bezetting de couranten niets anders dan Duitse leugens verkondigden. Niemand had haast meer radio, en daar wij zelf clandestien luisterden, wilde ik zelf juist in die laatste 8 maanden voor Nederland zoo belangrijke gebeurtenissen opschrijven.

Heel dikwijls heeft mij de moed ontbroken om nog dit boek verder bij te houden, vooral midden in deze verschrikkelijke winter, met steeds dagelijkse honger en koude. Ik heb dikwijls getwijfeld aan de goede afloop, maar nu gaan we toch de goede kant op.

Een dag later overleed in Apeldoorn mijn overgrootvader. Mijn opa kreeg van de Canadezen toestemming voor een familiebezoek